Istorija mode i ulični stil
U Muzeju Viktorije i Alberta u Londonu održana je 1994. godine izložba pod nazivom Streetstyle: From Sidewalk to Catwalk, 1940 to Tomorrow (Ulični stil: od trotoara do modne piste, od 1940 do sutra), čiji je kustos bila Ejmi de la Hej (Amy de la Haye). Na izložbi je prikazano skoro 300 predmeta koji su predstavljali britansku i američku sup i kontrakulturu, sa idejom da se pokaže kako su one postale uticajan fenomen u Britaniji. Izložba je ponudila nove interpretacije dinamike odevanja, smeštajući u kulturni kontekst odeću bajkera, surfera, rokabilija, hipstera, rokera, pankera, gotičara i dr. Izložene kožne jakne, džins, kaftane, bejzbol kape, kaubojske čizme i psihodelične košulje pratili su muzika, fotografija, video i modni detalji, čime je omogućena vidljivost kompleksnih faktora koji su uticali na razvoj uličnog stila. Streetstyle je bila prva modna izložba čija je polazna tačka bila ideja da se prikaže raznovrsnost supkultura u okviru kojih su mladi stvarali prepoznatljive identitete, koristeći odeću i muziku koju su sami izabrali. Kreatori ulične mode kao što su Džimi Džambl (Jimmy Jumble), Sara Reti (Sarah Ratty), Oz (Oz), Кler Trenter (Clare Tranter) i Кrejg Morison (Craig Morrison), bili su po prvi put su predstavljeni pored poznatih imena visoke mode: Кarla Lagerfelda (Кarl Lagerfeld), Done Кaran (Donna Кaran), Iva Sen Lorana (Yves Saint Laurent), Vivijen Vestvud (Vivienne Westwood), Кelvina Кlajna (Calvin Кlein) i Đanija Versaćija (Gianni Versace), koji su takođe smatrali uličnu modu snažnim izvorom inspiracije. Zbog inovativnog pristupa i velike posećenosti, izložba se očekivano našla na meti kritike, od upitanosti kakva se to odeća našla u jednom od najsvetijih hramova britanskog umetničkog establišmenta[DM1] , do zamerki da je suviše akademska i da ne uspeva da poveže odeću sa drugim aspektima supkultura (muzika, politika) ili da ne prati brzu dinamiku uličnih stilova koji konstantno nastaju i razvijaju se. Danas, skoro trideset godina kasnije, veza uličnog stila i mejnstrim mode jasna je i prepoznatljiva svim ljubiteljima odeće. Stoga ne iznenađuje što je ova tema dobila važno mesto na jednoj od zapaženih modnih izložbi u 2023. godini, Beyond the Little Black Dress (Iza male crne haljine). Izložba, čiji je kustos Džordžina Ripli (Georgina Ripley), održana je u Nacionalnom muzeju Škotske u Edinburgu (National Museums Scotland). Prateći sliku[DM2] male crne haljine kroz više od 60 odevnih predmeta, od Koko Šanel (Coco Chanel) i 1920-ih do danas, izložba je dekonstruisala ovaj obavezan deo ženske garderobe, posmatrajući ga, između ostalog, kao prazno platno na kome su tokom jednog veka projektovani različiti identiteti i kulturna značenja. Segment izložbe Beyond the Little Black Dress pod nazivom Subcultural Black (Supkulturna crna) bio je posvećen simbolici crne boje u odeći različitih supkulturnih pokreta 20. veka i njihovom uticaju na mejnstrim modu. U okviru ovog segmenta, našli su se modeli britanskih dizajnera Zandre Rouds (Zandra Rhodes) i Gereta Pjua (Gareth Pugh), inspirisani pankom, kao i oni britanske dizajnerke Tereze Koburn (Theresa Coburn) i belgijskog dizajnera Olivijea Tejskensa (Olivier Theyskens), inspirisani gotičkom supkulturom. Izvor inspiracije za mejnstrim modu bila je i supkultura ulične odeće, koja ima svoje korene u hip-hop sceni 1970-ih godina i u afro-karipskim, latino i afroameričkim delovima Njujorka, poput Bronksa. Jedan od brendova koji su poznati po luksuznoj odeći ispirisanoj uličnim stilom je italijanski brend Off-White, koji je 2013. godine u Milanu osnovao američki modni dizajner Virdžil Abloh (Virgil Abloh). Na izložbi Beyond the Little Black Dress ovaj brend bio je zastupljen crnom haljinom iz predjesenske kolekcije za 2018. godinu. Na kratkoj Off-White haljini od viskoze i poliestera ispisan je pod znacima navoda tekst Little black dress (Mala crna haljina). Citirane reference na popularnu kulturu i istoriju mode prestavljaju prepoznatljivu crta brenda i Ablohovog dizajna. Prezentujući reči Little black dress kao citat, Abloh istovremeno preispituje njihovu validnost[U3] , satirizujući kulturnu valutu [U4] male crne haljine. Izvori inspriacije imaju važnu ulogu u savremenom modnom sistemu, koji podrazumeva niz interakcija između različitih faktora – modnih kuća, proizvođača tkanina i odeće, distributera i kupaca. U tom smislu, reference na ulični stil i popularnu kulturu omogućavaju modnom dizajneru da uspešno posreduje između ovih faktora, stvarajući dinamiku mode i trendove u duhu vremena. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1–3. Izložba Beyond the Little Black Dress, Nacionalni muzej Škotske, Edinburg, 25. septembar 2023; foto: D. Maskareli 4. Virdžil Abloh, Pariska nedelja mode, jesen / zima 2019; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED / Myles Kalus Anak Jihem 5. Patike Air Force 1, Nike i Off-White, 2017; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED / Puppyc
Priča o kašmiru
Kada kažemo kašmir, među prvim asocijacijama svakako se nalaze elegancija i luksuz. Ovo fino životinjsko vlakno dobija se od kratke, mekane dlake planinskih koza i poznato je kao jedno od najskupljih vlakana na svetu. U planinskim predelima Azije, pre svega u Mongoliji, Kini, Indiji, Nepalu i Butanu, žive različite vrste kašmirskih koza, koje su svoje ime dobile po po oblasti Kašmir na severozapadu Indije. Za oblast Kašmir vezana je i proizvodnja kašmirskih šalova koji su zauzimali važno mesto u evropskoj modi 19. veka. Pravljeni su od vune jedne vrste kašmirske koze, koja je poznata pod imenom pašmina. Kašmir je veoma tražen u svetu mode. Tople, udobne i lagane tkanine od kašmira izuzetno su prijatne za nošenje, imaju odličan pad i mekanu teksturu. Zbog svoje finoće kašmir zahteva pažljivo održavanje. Istovremeno, u pitanju je veoma ograničen resurs: jedna kašmirska koza može da proizvede oko 200 grama vlakna godišnje, što znači da je za izradu jednog džempera potrebno vlakno nekoliko ovaca. Istorija proizvodnje kašmira traje vekovima, a danas su njegovi vodeći proizvođači Kina i Mongolija. Moderna odeća od kašmira privlači pažnju svojim jednostavnim, klasičnim linijama i visokim standardima izrade. Od kašmira se najčešće prave elegantni kaputi i odela, kao i kvalitetna trikotaža. Od sredine 20. veka, jedan od najpopularnijih modnih predmeta od kašmira postaju džemperi. Mekani, udobni i topli, dostupni su u različitim bojama i stilovima, tako da se mogu nositi u različitim prilikama. Važno je imati u vidu da je kvalitet pravog kašmira praćen i odgovarajućom cenom. Brojni kašmirski šalovi, ogrtači, kaputi, džemperi i drugi odevni predmeti čuvaju se u muzejskim zbirkama širom sveta, svedočeći o luksuzu, stilu, eleganciji i modnim trendovima koji su se menjali, ali i trajali kroz vreme. U zbirci Okružnog muzeja umetnosti Los Anđelesa (LACMA) sačuvan je zanimljiv predmet od kašmira: haljinica za dečake ukrašena svilenim vezom i kićankama, napravljena u Kašmiru za zapadno tržište oko 1855. godine. Tokom celog 19, pa i početkom 20. veka, haljinice od različitih materijala su bile uobičajena odeća za sasvim male dečake, do četiri godine starosti, a možemo ih videti i na porodičnim fotografijama srpskog građanstva s kraja 19. i početka 20. veka. Odeća od kašmira bila je prepoznatljiv deo garderobe britanske kraljice Elizabete II. Kaputi i kardigani od kašmira zauzimali su posebno mesto među kraljičinom odećom, a zna se da je volela da nosi kašmirske džempere poznatog škotskog brenda Pringle, koji od 1956. godine ima titulu dvorskog liferanta (Royal Warrant). Kraljičinom nagradom za preduzetništvo (Queen’s Award) nagrađen je 1967. godine još jedan poznati proizvođač odeće od kašmira, Ballantyne. Džempere brenda Pringle obožavala da nosi i princeza Grejs od Monaka. Džempere „kralja kašmira“, Brunela Kućinelija (Brunello Cucinelli), rado nose Vilijam, princ od Velsa i glumac Danijel Krejg (Daniel Craig). Princ Vilijam pozirao je u Kućinelijevom džemperu na jednoj od svojih zvaničnih veridbenih fotografija, dok je Krejg nosio Kućinelijevu odeću čak i u ulozi britanskog tajnog agenta Džemsa Bonda, u filmovima Spektra (Spectre) i Nije vreme za umiranje (No Time to Die). Među poznatim proizvođačima luksuzne i kvalitetne odeće od kašmira nalaze se brendovi kao što su Bramani Cashmere, Loro Piana i Malo. Nošenje odeće od kašmira znak je visokog ukusa i stila. Bez obzira na to da li smo se obukli za izlazak, poslovni sastanak ili je pred nama neka od dnevnih obaveza, kašmir daje dodir elegancije svakoj odevnoj kombinaciji, čineći da se osećamo samouvereno, udobno i šik. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1. Kašmirske koze; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 / Ishana Verma 2. Kaput od kašmira, modna ilustracija, 1830-te, zbirka G. & C. Franke; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 3. Haljinica za dečake, Kašmir, oko 1855, Okružni muzej umetnosti Los Anđelesa (LACMA); foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 4. Kraljica Elizabeta II sa porodicom, Ilustrovana politika, Beograd, 17. oktobar 1972; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 5. Kraljica Elizabeta II, kraljica majka i princeza Beatris, Balmoral, 1988, Nacionalni arhiv Novog Zelanda; foto: Vikimedijina ostava / CC BY 2.0
Kašmirski šalovi: luksuz i status
Još od druge polovine 17. veka Levant je bio glavni put kojim su su štampane pamučne tkanine iz Indije stizale u Evropu. U gradovima kao što su Venecija, Đenova, Livorno i Marselj počela je da se razvija i lokalna proizvodnja koja je podražavala uvozne indijske tkanine. Složeni dezeni i blistave boje činili su ove tkanine privlačnim kako evropskim tako i osmanskim kupcima, utirući put modi kašmirskih šalova. Kašmirski šalovi potiču iz oblasti Kašmir na severozapadu Indije. Pravljeni su ručno, od fine kašmirske vune – pašmine, i često ukrašavani prepoznatljivim buta motivom u obliku suze sa savijenim vrhom. Njihov uvoz u modernu Evropu otpočeo je krajem 18, da bi početkom 19. veka postali luksuzan statusni simbol i modni predmet. Tako su šalovi po uzoru na kašmirske počeli da se proizvode u Francuskoj i Engleskoj. Najkvalitetniji evropski šalovi pravljeni su u Lionu, dok je Pejsli u Škotskoj postao poznat po jeftinijim imitacijama. Kašmirski šalovi, pre svega oni velikih dimenzija, imali su i svoju praktičnu namenu: nošeni su kao komotan ogrtač preko predimenzioniranih haljina sredine 19. veka, krinolina. Od 1870-ih godina, sa smanjenjem dimenzija haljine, kašmirski šalovi polako izlaze iz mode i često bivaju prenamenjeni – korišćeni kao materijal za izradu ogrtača, žaketa, haljina i drugih odevnih predmeta. Istorija mode bila je dugo vremena usredsređena na zapadnu Evropu, percipirajući modu kašmirskih šalova isključivo u ovom delu sveta. Ipak, ovi šalovi, zajedno sa drugim luksuznim tkaninama, stizali su trgovačkim putevima do Istanbula, Aleksandrije, Rusije i Balkana, zauzimajući svoje mesto u različitim modnim sistemima. Imućni hrišćani u Osmanskom carstvu nosili su oko glave skupocene šalove prugastih i cvetnih dezena – čalme (çalma). Dva portreta koja je naslikao slikar Pavel Đurković, portret vlaškog boljara Konstantina Kantakuzina (Constantin Cantacuzino) iz oko 1820. i portret srpskog kneza Miloša Obrenovića iz 1824. godine, poznati su primeri korišćenja čalme u cilju vizuelne reprezentacije. Ova oglavlja, koja su podsećala na turbane, prkosila su strogim osmanskim zakonima o obaveznosti razlikovanja u odevanju muslimana i nemuslimana tako da su Turci nerado gledali na to što hrišćani nose čalme. Beogradski Turčin Rašid-bej beleži da je prilikom čitanja nekog fermana beogradski paša naredio da se donese bošča šalova te da je potom jedan od najboljih kašmirskih šalova privezan knezu Milošu oko glave, dok ostalim srpskim prvacima dadoše svakome po jedan. Događaj je izazvao nezadovoljstvo prisutnih Turaka, koji videvši šta se učini, napustiše divan i vratiše se svojim kućama. U Srbiji, u vreme pre donošenja Hatišerifa 1830. godine i sticanja autonomije, šal oko glave smatran je vrhuncem muške elegancije. Jedan od razloga za to svakako je bila činjenica da je nošenje šalova označavalo izvestan stepen slobode. Narodni deputat Sava Ljotić pisao je 1819. godine iz Istanbula da se tamo narodu u Srbiji zamera što nosi oružje i šalove, na šta mu je knez Miloš odgovorio da narod oružjem nikakvo zlo ne čini, već ga nosi da se od zločinaca i nemirnih ljudi brani, dok šalove noseći dičimo se i pokazujemo slobodu celomu svetu nam od sultana darovanu. U tadašnjim srpskim dokumentima luksuzni šalovi najčešće su označavani terminom lahor-šal, koji upućuje na još jedan važan centar proizvodnje šalova, pakistanski grad Lahor. Kao deo svadbenog poklona za sinovice Jelku i Simku, ćerke Jevrema Obrenovića, knez Miloš je 1833. godine iz Istanbula naručio najmanje šest lahor-šalova.Zabeleženo je i da je 1824. godine, prilikom udaje ćerke Petrije, namenio dva lahor-šala kao poklon dvema mladoženjinim sestrama. Imajući u vidu vrednost ovih šalova, pragmatični knez je naložio da se tom prilikom kneginja Ljubica odrekne svoga šala ali ako joj je to žao da nađe kakav drugi, dok se drugoj može dati šal Đorđa Popovića Ćeleša. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1. Vilijam Simpson (William Simpson), Proizvođači šalova u Kašmiru, 1867, hromolitografija; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 2. Moda kašmirskih šalova u Parizu, modna ilustracija, Journal des dames et des modes, Pariz, 26. mart 1809; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 3. Detalj kašmirskog šala, oko 1810, Okružni muzej umetnosti Los Anđelesa (LACMA); foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 4. Pavel Đurković, Vlaški boljar Konstantin Kantakuzin, oko 1820; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 5. Pavel Đurković, Knez Miloš sa „turbanom“, 1824, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo
Magija vune
Vuna, vlakno koje se dobija od runa ovce, ima brojne karakteristike kojima se izdvaja u odnosu druga prirodna vlakna. Vuna je elastična, jaka i vodoodbojna, što znači da može da upije čak 30% svoje težine ne stvarajući osećaj vlažnosti. Odličan je izolator toplote, zbog čega je odeća od tankih vunenih tkanina pogodna čak i za nošenje tokom leta. Takođe, vuna je u značajnoj meri vatrootporna tako da korišćenje vunenih tkanina u domaćinstvu znatno smanjuje rizike od požara. Istorija korišćenja vune u izradi odeće duga je hiljadama godina. Pored odeće, od vune su vekovima izrađivani i drugi vredni umetnički predmeti poput ćilima, tepiha i tapiserija. Kasnoantičke koptske tkanine, koje su od 4. do 8. veka tkane u Egiptu od vune i lana, najčešće su imale funkciju aplikacija na odeći. Ukrašavane su različitim biljnim i geometrijskim ornamentima, a ponekad i figuralnim kompozicijama. Koptske tkanine danas se čuvaju u brojnim javnim i privatnim kolekcijama širom sveta, uključujući i kolekciju Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu. U prošlosti, kao i danas, izrada elegantnog muškog odela podrazumevala je upotrebu kvalitetnih i modernih vunenih tkanina – štofova. U oglasu objavljenom u Srpskim novinama 1879. godine, beogradski krojač Dimitrije M. Ilić kaže da ne treba kupovati robu koja će za mesec i dva da izbeli, da se olinja, proseni i podere. On pri tome nudi različite sorte muških kaputa, pantalona i odela npr. kaput za čoveka sirotnog stanja 25 din., kaput kog može svaka osoba nositi 34 din., kaput od mode štofa 36 din… Raspon cena izrade muškog odela kod Ilića kretao se, u zavisnosti od odabranog štofa, od 36 do 84 dinara. Dok su beogradski muški krojači u oglasima isticali da je u njihovim radnjama dostupan bogat izbor uvoznih štofova, najčešće iz Engleske, Francuske i Brna, jedan broj metražnih trgovina u Beogradu bavio se u 19. i prvoj polovini 20. veka isključivo prodajom ovih tkanina. Među njima su trgovine Nikole S. Šopovića, osnovana 1823, i Anastasa Pavlovića, osnovana devedesetih godina 19. veka. Vuna zauzima važno mesto kako u istoriji mode tako i u savremenoj modnoj industriji. Kada je reč o kvalitetu vune, među više od 1.000 rasa ovaca koje danas postoje, izdvaja se merino ovca. Ova rasa, od koje se dobija fina i mekana vuna, kultivisana je u poznom srednjem veku u Španiji, zemlji koja je dugo vremena držala monopol na proizvodnju vune. Merino ovcu su posedovali samo najbogatiji, a njen izvoz je, pod pretnjom smrtne kazne, bio strogo zabranjen. U 18. veku, stada merino ovaca počinju da stižu u druge evropske zemlje. Francuski kralj Luj XVI otkupio je 1786. godine od svog rođaka, španskog kralja Karla III, stado merino ovaca koje je počeo da uzjaga u Rambujeu. Tako je uzgoj merino ovce otpočeo i u drugim delovima Evrope, da bi se proširio sve do Australije i na Novog Zelanda, zemalja koje se danas ubrajaju među najveće svetske proizvođače vune. Savremeni modni brendovi, prepoznatljivi po izradi luksuzne odeće od vunenih tkanina, posvećuju veliku pažnju proizvodnji kvalitetne vune. Tako kompanija Ermenegildo Zegna dodeljuje različite nagrade proizvođačima merino vune, od kojih je najstarija, Ermenegildo Zegna Perpetual Trophy, ustanovljena još 1963. godine. Od 2014. godine, ova kompanija je vlasnik i sopstvene farme merino ovaca Achill u Australiji. Kompanija Loro Piana ustanovila je 1997. godine nagradu za proizvođače merino vune The Record Bale. Ova kompanija poznata je i po svojim proizvodima od vune vikunje (vicuña). Ovo izuzetno tanko i fino vlakno, jedno od najređih i najskupljih na svetu, dobija se od dlake vikunje, životinje iz porodice kamelida koja živi u planinskim područjima Anda u Južnoj Americi. Iako je u doba Inka nošenje odeće od vune vikunje bilo dozvoljeno samo osobama najvišeg ranga, od vremena španskog osvajanja vikunja je postala čest plen lovaca, što je dovelo do toga da do sredine 20. veka bude gotovo potpuno istrebljena. Kompanija Loro Piana dugi niz godina pruža podršku Vladi Perua u zaštiti vikunje i jedna je od retkih koje imaju dozvolu da u Peruu nabavljaju vunu vikunje, poštujući sve standarde očuvanja ove ugrožene vrste. Vikunja je i nacionalni simbol Perua, a njena predstava nalazi se na peruanskom državnom grbu, Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1. Grčka vaza – lekit sa predstavom žene koja izvlači vunu iz kalatosa – posude za čuvanje vune, Tangara, 480–470 pre n. e., foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 2.5 / Μαρσύας / Nacionalni arheološki muzej Atine 2. Koptska tkanina, Egipat, 10–11. vek, foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0 / Tropenmuseum / National Museum of World Cultures 3. Oglas muškog krojača Dimitrija M. Ilića, Srpske novine, 7. mart 1879. 4. Runo merino ovce, Australija, 2008, foto: Vikimedijina ostava / CC BY 3.0 / Cgoodwin 5. Stado vikunja, Peru, 2017, foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 / Marshallhenrie
Beogradski krojači i bezvremena elegancija muškog odela
Francuska revolucija odnosi sa evropske modne scene raskošna, aristokratska muška odela 18. veka. Blistave boje, vez, čipka, okovratnici, žaboi i manžetne, ustupaju mesto novom, elegantnom i svedenom muškom odelu 19. veka. Ovo odelo razvilo se iz odeće engleske aristokratije, koja je provodila dosta vremena u lovu i na svojim imanjima, što je zahtevalo odgovarajuću, praktičniju odeću. Zbog toga Engleska, koja se još u 18. veku pozicionirala kao centar evropske muške mode, zadržava ovu poziciju i u narednom periodu, dok joj se od sredine 20. veka pridružuje i Italija. Muško odelo 19. veka, osim toga što je izražavalo nove, moderne vrednosti građanskog društva, postavilo je standarde klasične muške elegancije koji važe do danas – vrhunski kroj, odgovarajući izbor oblika, boja i kvalitetnih tkanina za određene prilike. Tako se promene u muškoj modi, za razliku od dinamičnih promena ženske modne siluete, mogu pratiti kroz različite fine detalje – dužinu i kroj žaketa, način njegovog zakopčavanja, broj i raspored dugmadi, oblik i dimenzije revera i kragne, broj i raspored džepova, oblik okovratnika košulje i kroj pantalona. Promena u muškoj modi dogodila se u 19. veku i u Srbiji, gde je evropsko muško odelo zamenilo živopisnu odeću prethodne epohe, slojevitu osmansko-balkansku gradsku nošnju živih boja, ukrašenu bogatom vezenom dekoracijom i pozamanterijom. Još od četrdesetih godina 19. veka u srpskoj štampi se oglašavaju brojni krojači muškog odela. U poslednjim decenijama 19. i prvim decenijama 20. veka, u Beogradu rade ugledni krojači poput Marka Petronijevića, Lazarevića i Jovanovića ili Sudarevića i Savkovića, čija se delatnost, zahvaljujući visokom kvalitetu i velikom broju klijenata, može pratiti kroz oglase u dužem vremenskom periodu. Krojač Marko Petronijević, rođen u Obrenovcu, otvorio je 1881. godine radnju u ulici Kneza Mihaila. Kratki i odmereni oglasi ovog majstora, objavljeni ponekad i na francuskom jeziku, pokazuju da su on i njegovi klijenti pridavali važnost stručnom kroju i velikom izboru kvalitetnih štofova sa tekućim modnim mustrama iz Engleske i Francuske. Kod Petronijevića je krojački zanat izučio i Trifun Jovanović, rođen u Vranju, koji je zatim radio u Nemačkoj i završio krojačku školu u Beču. Krajem 19. veka u modu ulazi tzv. tailor made odeća – ženski kostimi krojeni po istom principu i od sličnih materijala kao muška odela. Ovakva odeća, prilagođena modernom načinu života i većem broju aktivnosti na otvorenom, ubrzo se našla u ponudi beogradskih krojačkih salona. Muški krojač Života Lazarević, rođen u Paraćinu, koji se dugo godina bavio po najvećim i najmodernijim krojačkim radnjama u Beču, Berlinu, Parizu, Londonu i Petrogradu, otvorio je 1902. godine radnju na uglu ulica Balkanske i Kraljice Natalije, oglasivši u listu Mali žurnal,da je, pored muškog odela po najmodernijem kroju i od najfinijih štofova, naučio dobro da izrađuje i najmodernije ženske kostime tako zvane Genre Tailleur. Života Lazarević i Trifun Jovanović osnovali su krojačku radnju Lazarević i Jovanović u ulici Kneza Mihaila 1903. godine. U zbirci Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu sačuvani su odelo (smoking) i žaket (smoking) sašiveni u ovoj radnji u međuratnom periodu, koji svedoče o visokim standardima izrade muškog odela po kojima je ona bila prepoznatljiva. Lazarević i Jovanović krunisali su 1923. godine svoj poslovni uspeh još jednim zajedničkim poduhvatom, izgradnjom nekada čuvenog beogradskog hotela Splendid, čija zgrada se i danas nalazi u neposrednoj blizini Skupštine Grada Beograda. U periodu između dva svetska rata, važno mesto među stvaraocima beogradskog modnog šika zauzima muški krojački salon Sudarević i Savković. Nalazio se na Topličinom vencu, u Palati Čelebonović, gde je danas smešten Muzej primenjene umetnosti. U zbirci Muzeja sačuvani su odelo (frak) i dva žaketa (frak i smoking), koji su sašiveni u ovom salonu. Suvlasnik Nikola Sudarević, pored toga što je bio vrhunski krojački majstor, bavio se i muzikom. Komponovao je horske pesme i jednu liturgiju koja je izvedena u Šapcu, a dugo je pevao i u horu beogradske opere. Sudarević je bio izabran i za člana komisije za polaganje majstorskih ispita pri Sekciji krojačkih majstora u Udruženju zanatlija. Osvrćući se na Sudarevićevu sklonost ka muzici, novinar lista Nedeljne ilustracije zaključuje 1929. godine da je on umetnik krojač i amater muzičar, što dokazuje da je krojačka veština umetnost i da mi ništa ne zaostajemo iza Pariza jer imamo velike krojače i u isto vreme umetnike. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1. Modna ilustracija, Nedelja: ilustrovani sedmični zabavnik, Beograd, 28. februar 1910. 2. Muška i ženska moda u Beogradu (polaganje kamena temeljca zgrade Uprave fondova – današnjeg Narodnog muzeja Srbije), Beograd, 13. april 1903, foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0 / Istorijski arhiv Beograda 3. Oglas muškog krojača Marka Petronijevića, Trgovačko-zanatlijski šematizam Kraljevine Srbije, Beograd, 1905. 4. Оглас muškog krojača Živote Lazarevića, Mali žurnal, Beograd, 14. avgust 1902. 5. Kako treba da se obuče gospodin?, intervju sa muškim krojačem Nikolom Sudarevićem, Nedeljne ilustracije, Beograd, 28. april 1929.
Moda u modernoj Srbiji
U istoriji evropske mode, sredinom 19. veka započinje doba moderne mode. Pariz postaje svetski modni centar u kojem se osnivaju kuće visoke mode: Vort (Worth, 1857), Duse (Doucet, 1880), Redfern (Redfern, 1881), Ruf (Rouff, 1884), Paken (Paquin, 1891), Sestre Kalot (Calot Soeurs, 1896), Lanven (Lanvin, 1909) i dr. Pariska visoka moda počinje da postavlja uzore koje konfekcija reprodukuje, tako da modni proizvodi postaju dostupni širim društvenim slojevima. Na taj način moda dobija međunarodni karakter i demokratizuje se. Pored toga, moda konačno dobija status lepe umetnosti, što vremenom dovodi do etabliranja velikih modnih kreatora – vizuelnih umetnika međunarodnog ugleda. U tom periodu, kao važan element u konstituisanju vizuelnog identiteta pojedinaca, pripadnika vladarskih porodica i građanske klase, moda dobija vidno mesto u kulturi moderne Srbije. Ustanak protiv viševekovne osmanske vlasti, podignut 1804. i 1815. godine, doveli su do donošenja dva sultanova hatišerifa, 1830. i 1833. godine, i do stvaranja autonomne Kneževine Srbije. Posle konačnog sticanja nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878, Kneževina Srbija je proglašena za Kraljevinu 1882. godine. Velike promene koje su se događale u političkoj, društvenoj, kulturnoj i privrednoj sferi, na specifičan način odražavala je i moda. Krajem 19. veka, na prostoru oko ulice Kneza Mihaila i Terazija u Beogradu, uveliko radi veliki broj pomodno-galanterijskih i konfekcijskih radnji među kojima su Kosta Nikolić i Drug, Marko Vuletić i Gavrilović, Petar Petrović i Belović, Lazarević i Stojankić, Bradić i Karaulić, Savčić i Nikolić, Braća M. Isković, Kod pariskog šika Adanje i Demaja, Talvi i Mandilović, Natalija Mesaroš… Putopisac Feliks Kanić je zabeležio da su se najbolje snabdevene radnje nalazile u Dubrovačkoj i Knez Mihailovoj ulici, koje su popločane krupnom kockom, i u sporednim ulicama uz njih… Magazini za žensku i mušku konfekciju, galanterijske, juvelirske i delikatesne radnje itd. privlače svojim bogatim izlozima radoznalu publiku. Uz upadljivo ispisane firme, većinom na srpskom i nemačkom, katkad i na francuskom, engleskom i ruskom, često idu popularni nazivi: na primer ‘Kod Bečlije’, ‘Kičoš’ i sl… sve to iznad često kitnjastih portala. Trgovački oglasi u štampi pružaju nam uvid u bogatu i raznovrsnu ponudu beogradskih modnih radnji. Važan sadržaj oglasa tog vremena bila je informacija da ponuđena roba potiče iz uvoza. Takođe, oblačenju građanskih ideala doprinose i savremena transportna i komunikaciona sredstva poput štampe i železnice, kao i pojava globalizacije koja ima važnu ulogu u razvoju moderne mode i jačanju njenog uticaja. Beograđani su često nabavljali odeću prilikom putovanja u inostranstvo, dok su popularne destinacije za kupovinu bile Pariz, Beč i Pešta. Da bi uspešno zadovoljili zahteve potrošača, koji su želeli da se svojim načinom odevanja što više približe evropskim uzorima, krojači ženskog i muškog odela, kao i ostale zanatlije u Srbiji čija je delatnost bila vezana za oblast mode, vremenom sve više usavršavaju svoju delatnost. Dobri majstori često su odlazili u inostranstvo, odakle su donosili nove ideje, metode, modele i časopise. Britanski magazin Pal Mal (The Pall Mall Magazine) beleži u Parizu, 1902. godine, prisustvo majstora iz Srbije koji su dolazili da vide nove modele i pronađu inspiraciju: Orijent ekspres koji stiže u Pariz u prvoj nedelji marta nazvan je ‘voz krojača visoke mode’, jer su njegovi putnici isključivo glavni krojači velikih kuća u Budimpešti, Beogradu, Sofiji i drugim gradovima duž rute. Dobri majstori, vlasnici opremljenih salona, zapošljavali su veliki broj radnika i radili su samo za imućnije mušterije. Za vizuelno predstavljanje imovinskog statusa građanske klase bilo je veoma važno to što je određena osoba sebi mogla da priušti ekskluzivnu odeću, izrađenu specijalno za nju kod vrhunskog majstora. Među ugledne majstore u Beogradu spadali su obućar Miloš Savić, krojači muškog odela Marko Petronijević, Života Lazarević i Trifun Jovanović, kao i krojačice ženskog odela Berta Alkalaj i Sofija Švarc.
Modna štampa i modni trendovi
Tokom poslednjih decenija 19. veka građanima Srbije bili su dostupni različiti porodični i modni listovi, ponekad u individualnim domaćinstvima, a u većoj meri na društvenim okupljanjima – poselima i u krojačkim salonima. Od početka 20. veka ponudu inostranih modnih časopisa moguće je pratiti i kroz oglase u štampi. Beogradska knjižara Gece Kona nudi 1909. godine, preko oglasa u listu Politika, svojim čitaocima 18 različitih francuskih, nemačkih i bečkih modnih časopisa, među kojima su Die Modenwelt, Grosse Modenwelt, Der Bazar, Wiener Mode, Elegante Mode, Ilustrierte Frauenzeitung, La Mode Parisien i dr. Takođe, L. M. Levenzon oglašava se 1912. godine kao zastupnik za Srbiju za čak 74 uvozna modna časopisa. Među listovima koji su u to vreme izlazili u Srbiji modnom tematikom isticao se Mali žurnal. Imao je i vanredno izdanje posvećeno isključivo modi, koje je, pod naslovom Pariska moda, izlazilo tokom 1902. godine. Nažalost, već 1903. godine Mali žurnal saopštava da je Pariska moda prestala da izlazi zbog ogromnih izdataka, kao i da je sa sviju strana izražena želja da se ovaj modni list ponovo pokrene, zbog čega su mnoge gospođe i gospođice obećale da će biti stalne pretplatnice, a ne kao pređe, jedna se pretplati, a pedeset se služe jednim brojem. Pojava modnih časopisa u Evropi možemo pratiti još od sedamdesetih godina 17. veka. Francuski vladar Luj XIV, Kralj Sunce, video je modu kao sredstvo za dominaciju evropskom kulturom i podsticao je francusku modnu industriju, dok se njegovom ministru finansija Žan-Batistu Kolberu (Jean-Baptiste Colbert) pripisuje izjava da je moda za Francusku isto ono što su peruanski rudnici zlata za Španiju. Tako u Francuskoj od 1672. do 1832. godine izlazi jedan od najstarijih časopisa koji su se bavili modom, Le Mercure galant, čiji je osnivač i prvi urednik bio pisac i istoričar Žan Dono de Vize (Jean Donneau de Visé). U vreme Francuske revolucije, koja je nakratko zaustavila tokove francuske mode, kao izdavački centar modnih časopisa profilisala se i Nemačka. Najstariji nemački modni časopis, Journal des Luxus und der Moden, izlazi u Vajmaru od 1786. do 1826. godine, a njegov prvi izdavač je Fridrih Justin Berthuch (Friedrich Justin Bertuch). Naravno, moda u Francuskoj ubrzo ponovo uspostavlja svoju dominaciju, a nastavlja se i sa izdavanjem modnih časopisa. Modni časopis Journal des Dames et des Modes, čiji je prvi urednik bio profesor Pjer de la Mesanžer (Pierre de La Mesangère), izlazi u Parizu od 1797. do 1839. godine. Jedna od publikacija koje su u 19. veku nastavile nemačku tradiciju izdavanja kvalitetnih modnih časopisa jeste Die Modenwelt: die Illustrierte Zeitung für Toilette und Handarbeiten (Svet mode: ilustrovane novine za toaletu i ručne radove). Ovaj časopis, koji je 1865. godine u Berlinu pokrenuo izdavač Franc fon Liperhajde (Franz von Lipperheide), ubrzo je postigao veliki uspeh, tako da je izlazio u različitim zemljama čak na 14 jezika. Imao je najveći tiraž od svih modnih časopisa tog vremena, a prodavao se čak i u Brazilu. U časopisu Die Modenwelt, koji je bio rado čitan i u Srbiji, objavljivane su modne ilustracije praćene krojnim listovima, što je omogućavalo da se odeća po poslednjoj modi naručuje i kod vrhunskih lokalnih majstora. Primeri modnih ilustracija i krojnih listova iz časopisa Die Modenwelt, sačuvani su danas u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu i Gradskom muzeju Subotica. Iskorak u istoriji modne štampe napravio je izdavač Lisjen Vogel (Lucien Vogel) kada u Parizu, 1912. godine, počinje da izdaje Gazette du bon ton, veoma uticajan modni časopis koji je nastavio da izlazi i posle Prvog svetskog rata. Posmatrajući modu kao reprezentativnu formu vizuelne umetnosti, Vogel za izradu ilustracija u novom časopisu angažuje grupu mladih umetnika, od kojih su mnogi školovani u pariskoj Školi lepih umetnosti (Ecole des Beaux Arts), među kojima su Pol Irib (Paul Iribe) i Žorž Barbije (George Barbier). U modernoj Evropi i Srbiji modna štampa je imala važnu ulogu u prenošenju informacija o savremenim modnim trendovima. Zauzevši vidno mesto među različitim knjigama, časopisima i novinama, čija je proširena produkcija obeležila razvoj evropskog društva od 18. veka nadalje, modna štampa je doprinela formiranju građanske javnosti i javnog mnjenja, ukazujući na značaj mode u konstituisanju građanskog vizuelnog identiteta.
Srednji vek kao inspiracija u srpskoj modi
Modu danas možemo posmatrati kao jedan od najrasprostranjenijih vidova vizuelnog izražavanja u kulturi. Na ovo nam je još davne 1886. godine ukazao švajcarski istoričar umetnosti Hajnrih Velflin (Heinrich Wölfflin) kroz svoj poznati postulat da dizajn jedne cipele može da bude jednako važan pokazatelj vrednosti srednjovekovne umetnosti kao i velike gotičke katedrale u gradovima Zapadne Evrope. Iako je Velflin, pre svega, nastojao da ukaže na ulogu predmeta za svakodnevnu upotrebu u kreiranju celovite kulturne slike jednog društva i epohe, veza između mode i srednjovekovne umetnosti manifestovala se do danas na različite načine. Tokom 19. veka širom Evrope jačala je nacionalna ideja, čiji su zaštitnici tražili u prošlosti, posebno u srednjem veku, uzore na osnovu kojih bi kreirali autentične nacionalne kulturne modele. Na meti njihovih kritika često se nalazila i moderna, pariska moda. Ipak, ovaj trend okretanja srednjovekovnim uzorima uticao je i na savremene modne tokove. Tako su, krajem 19. veka, u modu ušle tašne od metalne mreže, koje su svojim izgledom asocirale, između ostalog, na pancire srednjovekovnih viteževa. Tašne od metalne mreže, koje su do danas sačuvane u velikom broju u zaostavštinama srpskih građanskih porodica, često su imale okvire u obliku prepoznatljivih elemenata gotske arhitekture, prelomljenog luka ili četvorolistu. Bile su moderne i u periodu između dva svetska rata, dok je za njihovu izradu korišćeno srebro, ali i različiti posrebreni metali i legure. Po ugledu na evropske promotere nacionalne ideje, omladinsko udruženje Družina mladeži srpske, osnovano 1847. godine u Beogradu, tražilo je raskid sa nemačkom nošnjom i usvajanje srpskog nacionalnog kostima koji bi bio (re)konstruisan kroz proučavanje srednjovekovnih uzora. Proizvod ovih pokušaja reforme oblačenja bila je tzv. dušanka, muški žaket koji je dobio ime po caru Dušanu, čime je trebalo da se istakne nacionalni identitet i veza sa slavnom prošlošću. Dušanka je u stvari bila husarski žaket, preuzet iz evropskog odevnog inventara, kakav se mogao videti na predstavama scena i ličnosti iz nacionalne istorije u slikarstvu Srba u Vojvodini XVIII veka. Kraljica Draga Obrenović, u cilju promovisanja imidža prve kraljice Srpkinje posle kneginje Milice, naručila je da se za nju konstruiše poseban dvorski kostim, po uzoru na srednjovekovno vlastelinsko odelo. Po nacrtima arhitekte Vladislava Titelbaha, kostim je izrađen u ženskoj Radeničkoj školi i ukrašen vezom u terzijskoj radnji Svetislava J. Kostića, a o njegovom izgledu danas svedoče zvanične kraljičine fotografije iz 1902. godine. Ideja o konstruisanju nacionalnog kostima po srednjovekovnim uzorima našla je odjek i u srpskom slikarstvu, dok je potraga za autentičnim nacionalnim kostimom, koji bi srpskim svetiteljima, nacionalnim herojima i istorijskim ličnostima pružio odgovarajući nacionalni karakter, imala važnu ulogu u razvoju nacionalne umetnosti. Poznato je da je u tom cilju slikar Dimitrije Avramović putovao i obilazio stare srpske manastire, istražujući svedočanstva o srednjovekovnom kostimu u istorijskom nasleđu. Vekovni sjaj vladarskih i vlasteoskih mozaik-odela sa manastirskih fresaka nije izbledelo ni u periodu socijalističke Jugoslavije. Tako je inspiracija srednjovekovnom umetnošću imala važno mesto u opusu poznatog srpskog i jugoslovenskog modnog kreatora Aleksandra Joksimovića. U martu 1967. godine, Joksimović je na modnoj reviji u Galeriji fresaka u Beogradu prikazao kolekciju visoke mode Simonida, inspirisanu imenom i vremenom srednjovekovne srpske kraljice Simonide. Bio je to događaj od velikog značaja za jugoslovensku modu, s obzirom na to da su kolekciju prihvatile i kopirale pripadnice mlađih generacija, kao i proizvođači konfekcije, što se nikad ranije nije dogodilo u jednoj socijalističkoj zemlji. Iste godine, na Međunarodnom festivalu mode u Moskvi, na kojem su po prvi put zajedno nastupili predstavnici istočnog i zapadnog političkog bloka, Simonida je proglašena za najuspešniju kolekciju. Na izložbi jugoslovenske industrije i umetnosti u Parizu 1969. godine, Joksimović je predstavio kolekciju visoke mode Prokleta Jerina, takođe inspirisanu lokalnom istorijom srednjovekovne epohe i nazvanu po despotici Jerini Branković. Prikazani modeli ocenjeni su tom prilikom u prestonici mode kao čudesno aktuelni i internacionalni, dok su modne kuće Pjer Karden (Pierre Cardin) i Dior (Dior) izrazile posebno poštovanje za ovu kolekciju. U to vreme, visoka moda, koja je od sredine 19. veka imala ulogu tvorca modnih trendova, postaje elita institucija, okrenuta pojedincima najviših estetskih zahteva, pripadnicima najimućnijih društvenih slojeva.
