Istorija mode

U 19. i početkom 20. veka verski praznici bili su važan segment identiteta i društvenog života u Beogradu. Proslava verskih praznika bila je veoma značajan događaj u porodici, tako da su pred svaki praznik kuće detaljno čišćene, a spremana su i brojna tradicionalna jela i kolači.  Srpska krsna slava jedan je od elemenata koji su danas uvršteni na UNESKO-vu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa. Kao svečana proslava porodičnog sveca zaštitnika, slava je, pored verske, imala i snažnu društvenu komponentu, što je podrazumevalo razmenu poseta. Na dane velikih slava, kao što je npr. sv. Nikola, na ulicama Beograda mogli su se videti svečano odeveni bračni parovi, koji su, pešice ili fijakerom, obilazili poznanike svečare. Muškarci su nosili crno odelo, crni kaput, šešir ili cilindar, a žene svečane haljine za posete, obično tamnijih boja sa malo diskretnog nakita i obaveznim šeširom. Na crtežu austrougarskog putopisca Feliksa Kanica (Felix Kanitz) iz 1859. godine, prikazana je slava u jednoj beogradskoj porodici. Članovi porodice, odeveni u nacionalni kostim, prikazani su kako dočekuju goste u enterijeru čiji je izgled u potpunosti usklađen sa kulturnim modelom građanske Evrope. Iako od sredine 19. veka u Beogradu preovlađuje uticaj evropske mode, nacionalni kostim, kao odeća sa odgovarajućom simbolikom, još uvek se nosi na slavama i u drugim svečanim prilikama. Badnje veče, Božić i Uskrs obeležavali su se uglavnom u krugu porodice. Iz kuće se išlo samo u crkvu ili u posetu starijima radi čestitanja. Pravnik i političar Kosta Hristić beleži u svojim uspomenama da se na Veliki petak vrši po svima crkvama svečana ceremonija iznošenja plaštanice, što je naročito toržestveno vršeno u Sabornoj crkvi. Posebno mesto u dečijem kalendaru praznika zauzimala je Lazareva subota ili Vrbica, koja je bila povod i da se deci kupi nova svečana odeća za prazničnu povorku. Devojčice su tom prilikom nosile svilene haljinice, šeširiće i lakovane cipelice, a dečaci popularna matroska odela i mornarske kapice. Hristić se takođe seća sitnih trgovaca koji udešavaju svoje izloge čitavim vencima zvoncadi za Vrbicu, dečijim kapama, haljinicama, slamnatim šeširima, ali i onih krupnih, sa pomodnom robom u novim fasonima, šeširima filcanim i od paname, sve od najnovije forme i boje. Tokom balske sezone, koja je trajala od decembra do kraja marta ili početka aprila, u Beogradu je priređivan veliki broj balova. Kao organizatori balova javljala su se brojna udruženja među kojima su Žensko društvo, Oficirski kor beogradskog garnizona, Beogradsko pevačko društvo, Beogradska streljačka družina, Zanatlijsko udruženje, Beogradska trgovačka omladina ili Beogradsko radničko društvo. Balovi često su održavani u Građanskoj kasini, koje je osnovana 1869. godine i koja se nalazila u Glavnoj čaršiji, na uglu današnjih ulica Kralja Petra i Kneza Mihaila. Ova ustanova imala je veliki značaj za razvoj društvenog života u Beogradu. Pored balova, tu su održavani koncerti, besede, zabave i umetničke izložbe, dok je čitaonica Građanske kasine imala probranu biblioteku, a redovno je dobijala domaće i strane novine i časopise. Najsvečaniji su bili dvorski balovi kojima su prisustvovale visoke vojne ličnosti, političari, diplomate i ugledni trgovci sa porodicama. Kosta Hristić ostavio je pisano svedočanstvo o jednom od balova koji su priredili knez Mihailo i kneginja Julija. Ovom balu prisustvovali su gosti iz sviju redova građanstva: trgovci u odelu evropskom ili „turskom“, žene u srpskom odelu sa tepelucima, pušćulama, bajaderima i niskama bisera i dukata, mlade žene i devojke u širokim krinolinama, ali i ljudi u turskoj i austrijskoj uniformi, kao što su gradski paša i viši austrijski oficiri iz Zemuna i Pančeva. Dvorski balovi bili su posebno glamurozni osamdesetih godina, u vreme trajanja braka kralja Milana Obrenovića i kraljice Natalije, kao i tokom boravka Natalije u Srbiji kao kraljice majke sredinom devedesetih godina 19. veka. Na dvorskim balovima, pored balske toalete, kao kao kodeks odevanja (dress code) za žene često se pojavljivao i nacionalni kostim. Posebnu popularnost uživali su tzv. kostimirani balovi na kojima su, umesto balskih toaleta, nošene raznovrsne narodne nošnje i egzotični kostimi. Rečnik manje poznatih izraza: Plaštanica – bogoslužbena tkanina sa izvezenim ili naslikanim Hristovim telom neposredno posle skidanja sa krsta Tepeluk (tr. tepelik) – plitka ženska kapa od crvene čoje, ukrašena vezom biserima i nošena kao deo srpskog nacionalnog kostima Pušćula (tr. püskül) – kićanka Bajader – dug i širok dezenirani svileni pojas sa resama, nošen kao deo srpskog nacionalnog kostima. Krsna slava u jednoj porodici, Beograd, 1859; izvor: Kanic, F. (1989), Srbija : zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka, prva knjiga, Beograd, Srpska književna zadruga. Kostim za šetnju i posete; Nedelja, Beograd, 21. februar 1910. Proletnje dečje odelo; Nedelja, Beograd, 7. februar 1910. Haljina za izlaz za odraslije devojčice; Nedelja, Beograd, 14. februar 1910. Savremena balska haljina i najnovija proletnja haljina, fazon „Direktoar“; Nedelja, Beograd, 21. februar 1910.

Tokom prvih decenija 19. veka, izgled gradske nošnje u Srbiji u potpunosti je usklađen sa osmansko-balkanskim kulturnim modelom i zajedničkom vizuelnom kulturom stanovnika osmanskih gradova. U knjizi Putešestvije po Srbiji Joakim Vujić detaljno je opisao odeću gradskog stanovništva, zatečenu prilikom posete Beogradu 1826. godine. U istoj knjizi, na ilustraciji Grigorija H. J. Vujića, vidi se muška, ženska i dečja odeća, znatno različita od one koju danas prepoznajemo kao srpsku gradsku nošnju i nacionalni kostim 19. veka. Dominantan element ovog odevnog obrasca jeste anterija (tur. entari), karakteristična duga, spreda otvorena haljina, koju su vekovima nosili i muškarci i žene širom Osmanskog carstva i to preko širokih, vrećastih pantalona – dimija. Po završetku ustaničkog perioda, a posebno po dobijanju autonomije 1830. godine, u Kneževini Srbiji dolazi do izražaja pluralizam kulturnih modela. U to vreme, selekcijom karakterističnih odevnih predmeta iz asortimana odeće stanovnika nekadašnjih osmanskih gradova, nastaje i nacionalni kostim. Ovaj proces odvijao se paralelno sa uspostavljanjem evropskog modnog sistema, dok je nova građanska elita doživljavala konstruisani nacionalni kostim kao autentično narodni, zbog čega je on često korišćen na građanskim porodičnim portretima kao vizuelna oznaka identiteta. Porodični portreti postepeno se uvode u srpsku građansku kulturu od kraja 18. veka u Habzburškoj monarhiji, dok građanstvo Kneževine Srbije prihvata slikanje i posedovanje porodičnih portreta početkom 19. veka, prilagođavajući njihovu ikonografiju potrebama i shvatanjima sopstvene sredine. U javnim i privatnim zbirkama, do danas su sačuvani brojni portreti, koji su bili nezaobilazan deo opreme građanskog doma i koji su isticali socijalni status prikazanih osoba. Osnovnu varijantu ženskog nacionalnog kostima činili su: fistan – duga haljina, presečena u struku, s karakterističnim srcolikim dekolteom, zatim košulja, marama za pokrivanje grudi, bajader – široki, dezenirani svileni pojas, libade – kratak žaket sa širokim rukavima, kao i i oglavlja – fes i tepeluk. Kao novoformirano odelo elitnog društvenog sloja i odelo s nacionalnim obeležjem, ovaj kostim susrećemo na zvaničnim portretima kneginja Ljubice Obrenović i Perside Karađorđević. Govoreći o odelu kneginje Ljubice, nemački putopisac Oto Dubislav Pirh (Otto Dubislav Pirch) navodi 1829. godine da je ono može biti još prostije nego u drugih varošanaka i razlikuje se samo lepim samurima i brilijantom u kosi. Britanski admiral Adolf Slejd (Adolphus Slade) kaže da je kneginja prilikom susreta, 1838. godine, bila obučena na grčki način, u krznenom žaketu, ogrtaču i s turbanom na glavi. Brilijant u kosi posebno se isticao kao deo oglavlja bogate gradske nošnje kneginje Perside. Velike i skupocene brilijantske grane, kojima je bila ukrašena njena traka za glavu – bareš, podsećale su na dijademu. Bogatstvo kneginjinog kostima prikazuje i njen portret iz zbirke Narodnog muzeja Srbije, rad Katarine Ivanović iz 1846–1847. godine. U vizuelnoj reprezentaciji pripadnica srpskih vladarskih i građanskih porodica često nalazimo elemente nacionalnog kostima kombinovane s modernom odećom. Na zvaničnom portretu, naslikanom oko 1865. godine, kneginja Julija Obrenović prikazana je, u skladu sa aktuelnim evropskim modnim trendovima, u haljini s krinolinom, uz koju nosi libade i tepeluk. Takođe, Karl Gebel (Carl Goebel) je 1881. godine naslikao kneginju Nataliju Obrenović, odevenu u luksuznu haljinu s turnirom, kombinovanu sa delovima nacionalnog kostima. Prvi portret čuva se danas u Narodnom muzeju Srbije, a drugi u Muzeju grada Beograda. Uobičajeno je da na porodičnim fotografijama iz poslednjih decenija 19. i s početka 20. veka viđamo bračne parove odevene tako da žena nosi neku od varijanti nacionalnog kostima, a muškarac moderno muško odelo. Od tradicionalnih elemenata nacionalnog kostima, koji su nošeni u kombinaciji s modernim haljinama evropskog kroja, u ženskom odevnom inventaru najduže su se zadržali libade i tepeluk. Francuski slavista Luj Leže beleži 1873. godine da su se vez na libadetu i biser na fesu [tepeluku] ostavljali […] dosad u nasleđe ženskim članovima porodice i prelazili su iz garderobe majke u devojačku spremu kćerke. Leže navodi i da je video osobe koje su nosile na fesu bisere u vrednosti od sto dukata. Pavle Vasić, Odelo beogradskih građana oba pola, po Grigoriju H. J. Vujiću; privatno vlasništvo / arhiva autora Žaket – libade, Narodi muzej Kruševac; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED / Narodni muzej Kruševac / korisnik: Ioannes2909 Kapa – tepeluk i traka za glavu – bareš, druga polovina 19. veka, Muzej primenjene umetnosti, Beograd; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0 DEED / Muzej primenjene umetnosti u Beogradu Uroš Knežević, Kneginja Ljubica Obrenović, pre 1855, Narodni muzej u Beogradu; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Katarina Ivanović, Kneginja Persida Karađorđević, 1846–1847, Narodni muzej u Beogradu; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo

Na različitim područjima i u različitim kulturama, odeća je vekovima korišćena kao sredstvo za iskazivanje statusa. U 19. veku, tokom dinamičnog perioda izgradnje moderne države, u skladu sa društvenim i političkim okolnostima, i modelima osmanske i evropske vladarske reprezentacije, odeću je na ovaj način uspešno i promišljeno koristio ustanički vođa i srpski knez Miloš Obrenović.  Po završetku Drugog srpskog ustanka 1817. godine, knez Miloš je u turskom odelu s čalmom na glavi i jemenijama na nogama imao više izgled bogatijeg sarafa ili trgovca nego političkog predstavnika srpskog naroda, piše istoričar Mihailo Gavrilović. Ovakav način odevanja vidimo na jednom od kneževih kanonskih portreta, koji je poznat pod nazivom Knez Miloš sa turbanom. Ovaj portret, danas u Narodnom muzeju Srbije, naslikao je 1824. godine u Kragujevcu Pavel Đurković. Kašmirski šal karakterističnog prugastog i cvetnog dezena, obmotan oko glave kao čalma, zajedno sa crvenom gornjom haljinom čije su ivice opervažene krznom i vezom metalnom niti, bio je tipičan element luksuznog odevanja imućnih hrišćana na osmanskom Balkanu toga vremena i izražavao je njihovu težnju da kroz vizuelni kod izjednače sopstveni status sa onim vladajućih slojeva. Iste godine Đurković je naslikao još dva kneževa portreta, na kojima je on prikazan u jednostavnijem, narodnom odelu, sa fesom na glavi.  U turskom odelu knez Miloš je prisustvovao velikoj javnoj svečanosti čitanja Hatišerifa i berata, koja je održana u Beogradu, na Tašmajdanu, 1830. godine. Pošto je ovim dokumentima sultan Mahmud II dao Kneževini Srbiji autonomiju, a Miloša proglasio za naslednog kneza, knez je svoje odevanje prilagodio novonastaloj situaciji. U periodu posle 1830. godine, najčešća reprezentativna odeća kneza Miloša bila je dolama od crvene čoje, ukrašena vezom metalnom niti i gajtanima, uz koju je nosio kalpak od krzna s perjanicom. Fotograf i litograf Anastas Jovanović zabeležio je da knez govoraše da su se tako u staro doba Srbi nosili. I Novine srpske tokom prve vladavine kneza Miloša u svojim izveštajima označavaju ovo odelo kao staro srbsko odelo.  Kompletan izgled odela možemo videti na nekoliko sačuvnih portreta kneza Miloša, među kojima je onaj iz zbirke Narodnog muzeja Srbije, rad Morica Dafingera (Moritz Daffinger) iz oko 1848. godine. Takođe, raskošna crvena dolama kneza Miloša, sačuvana je u zbirci Istorijskog muzeja Srbije, zajedno sa još šezdesetak odevnih predmeta koji su pripadali članovima dinastije Obrenovića. Reprezentativnosti Miloševe dolame svakako doprinosi činjenica da je ona sašivena u skladu sa visokim standardima krojenja muškog odela po meri. Istoričar Radoš Ljušić navodi da je na svadbi kneza Mihaila u Beču 1853. godine stari knez privukao znatno veću pažnju od mlađeg kneza i da se probijao kroz ogromnu masu znatiželjnog bečkog sveta, obučen u raskošno i bogato srpsko odelo, kao kakav stari srpski vitez. Staro srbsko odelo – dolamu knez je nosio u različitim svečanim prilikama. Jedna od njih bila je svečanost uručenja Velikog ordena sultana Mahmuda II (Nişan-ı Zişan), koja je održana u Bregovu na Timoku 1834. godine. Novine srpske izveštavaju da je knez prilikom same dodele ordena bio odeven u rusku uniformu, čime je iskazao poštovanje i privrženost ruskom caru kao pokrovitelju Srbije, ali i ruskom dvoru i njegovim ustanovama. Sutradan, kada je posetio vezira Husein-pašu, koji mu je prethodno svečano uručio orden, bio je obučen u staro srbsko odelo višnikaste boje, sa samur kalpakom na glavi. Ruska uniforma, koja se pominje u izveštaju iz Bregova, predstavlja još jedan važan model odevanja kneza Miloša u periodu posle sticanja autonomije 1830. godine. Nošenjem crnog surtuka sa generalskim epoletama i oznakama generalskog čina na jaki i manšetama po ruskom uzoru, knez je naglašavao svoj položaj i autonomiju Srbije u odnosu na vrhovnu osmansku vlast. U ruskoj uniformi, koju su nosila i njegova braća Jovan i Jevrem, prikazan je na portretu Uroša Kneževića iz 1835. godine, sačuvanom u zbirci Istorijskog muzeja Srbije. Rečnik manje poznatih izraza:  Pavel Đurković, Knez Miloš sa turbanom, 1824, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Pavel Đurković, Knez Miloš sa fesom, 1824, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Moric Dafinger, Knez Miloš, oko 1848, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Anastas Jovanović, Knez Miloš Obrenović, 1852, Narodna biblioteka Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodna biblioteka Srbije Uroš Knežević, Knez Miloš, 1835–1840, Istorijski muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Istorijski muzej Srbije / korisnik: Sadko