Modna štampa i modni trendovi
Tokom poslednjih decenija 19. veka građanima Srbije bili su dostupni različiti porodični i modni listovi, ponekad u individualnim domaćinstvima, a u većoj meri na društvenim okupljanjima – poselima i u krojačkim salonima. Od početka 20. veka ponudu inostranih modnih časopisa moguće je pratiti i kroz oglase u štampi. Beogradska knjižara Gece Kona nudi 1909. godine, preko oglasa u listu Politika, svojim čitaocima 18 različitih francuskih, nemačkih i bečkih modnih časopisa, među kojima su Die Modenwelt, Grosse Modenwelt, Der Bazar, Wiener Mode, Elegante Mode, Ilustrierte Frauenzeitung, La Mode Parisien i dr. Takođe, L. M. Levenzon oglašava se 1912. godine kao zastupnik za Srbiju za čak 74 uvozna modna časopisa. Među listovima koji su u to vreme izlazili u Srbiji modnom tematikom isticao se Mali žurnal. Imao je i vanredno izdanje posvećeno isključivo modi, koje je, pod naslovom Pariska moda, izlazilo tokom 1902. godine. Nažalost, već 1903. godine Mali žurnal saopštava da je Pariska moda prestala da izlazi zbog ogromnih izdataka, kao i da je sa sviju strana izražena želja da se ovaj modni list ponovo pokrene, zbog čega su mnoge gospođe i gospođice obećale da će biti stalne pretplatnice, a ne kao pređe, jedna se pretplati, a pedeset se služe jednim brojem. Pojava modnih časopisa u Evropi možemo pratiti još od sedamdesetih godina 17. veka. Francuski vladar Luj XIV, Kralj Sunce, video je modu kao sredstvo za dominaciju evropskom kulturom i podsticao je francusku modnu industriju, dok se njegovom ministru finansija Žan-Batistu Kolberu (Jean-Baptiste Colbert) pripisuje izjava da je moda za Francusku isto ono što su peruanski rudnici zlata za Španiju. Tako u Francuskoj od 1672. do 1832. godine izlazi jedan od najstarijih časopisa koji su se bavili modom, Le Mercure galant, čiji je osnivač i prvi urednik bio pisac i istoričar Žan Dono de Vize (Jean Donneau de Visé). U vreme Francuske revolucije, koja je nakratko zaustavila tokove francuske mode, kao izdavački centar modnih časopisa profilisala se i Nemačka. Najstariji nemački modni časopis, Journal des Luxus und der Moden, izlazi u Vajmaru od 1786. do 1826. godine, a njegov prvi izdavač je Fridrih Justin Berthuch (Friedrich Justin Bertuch). Naravno, moda u Francuskoj ubrzo ponovo uspostavlja svoju dominaciju, a nastavlja se i sa izdavanjem modnih časopisa. Modni časopis Journal des Dames et des Modes, čiji je prvi urednik bio profesor Pjer de la Mesanžer (Pierre de La Mesangère), izlazi u Parizu od 1797. do 1839. godine. Jedna od publikacija koje su u 19. veku nastavile nemačku tradiciju izdavanja kvalitetnih modnih časopisa jeste Die Modenwelt: die Illustrierte Zeitung für Toilette und Handarbeiten (Svet mode: ilustrovane novine za toaletu i ručne radove). Ovaj časopis, koji je 1865. godine u Berlinu pokrenuo izdavač Franc fon Liperhajde (Franz von Lipperheide), ubrzo je postigao veliki uspeh, tako da je izlazio u različitim zemljama čak na 14 jezika. Imao je najveći tiraž od svih modnih časopisa tog vremena, a prodavao se čak i u Brazilu. U časopisu Die Modenwelt, koji je bio rado čitan i u Srbiji, objavljivane su modne ilustracije praćene krojnim listovima, što je omogućavalo da se odeća po poslednjoj modi naručuje i kod vrhunskih lokalnih majstora. Primeri modnih ilustracija i krojnih listova iz časopisa Die Modenwelt, sačuvani su danas u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu i Gradskom muzeju Subotica. Iskorak u istoriji modne štampe napravio je izdavač Lisjen Vogel (Lucien Vogel) kada u Parizu, 1912. godine, počinje da izdaje Gazette du bon ton, veoma uticajan modni časopis koji je nastavio da izlazi i posle Prvog svetskog rata. Posmatrajući modu kao reprezentativnu formu vizuelne umetnosti, Vogel za izradu ilustracija u novom časopisu angažuje grupu mladih umetnika, od kojih su mnogi školovani u pariskoj Školi lepih umetnosti (Ecole des Beaux Arts), među kojima su Pol Irib (Paul Iribe) i Žorž Barbije (George Barbier). U modernoj Evropi i Srbiji modna štampa je imala važnu ulogu u prenošenju informacija o savremenim modnim trendovima. Zauzevši vidno mesto među različitim knjigama, časopisima i novinama, čija je proširena produkcija obeležila razvoj evropskog društva od 18. veka nadalje, modna štampa je doprinela formiranju građanske javnosti i javnog mnjenja, ukazujući na značaj mode u konstituisanju građanskog vizuelnog identiteta. Draginja Maskarelimuzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode
Srednji vek kao inspiracija u srpskoj modi
Modu danas možemo posmatrati kao jedan od najrasprostranjenijih vidova vizuelnog izražavanja u kulturi. Na ovo nam je još davne 1886. godine ukazao švajcarski istoričar umetnosti Hajnrih Velflin (Heinrich Wölfflin) kroz svoj poznati postulat da dizajn jedne cipele može da bude jednako važan pokazatelj vrednosti srednjovekovne umetnosti kao i velike gotičke katedrale u gradovima Zapadne Evrope. Iako je Velflin, pre svega, nastojao da ukaže na ulogu predmeta za svakodnevnu upotrebu u kreiranju celovite kulturne slike jednog društva i epohe, veza između mode i srednjovekovne umetnosti manifestovala se do danas na različite načine. Tokom 19. veka širom Evrope jačala je nacionalna ideja, čiji su zaštitnici tražili u prošlosti, posebno u srednjem veku, uzore na osnovu kojih bi kreirali autentične nacionalne kulturne modele. Na meti njihovih kritika često se nalazila i moderna, pariska moda. Ipak, ovaj trend okretanja srednjovekovnim uzorima uticao je i na savremene modne tokove. Tako su, krajem 19. veka, u modu ušle tašne od metalne mreže, koje su svojim izgledom asocirale, između ostalog, na pancire srednjovekovnih viteževa. Tašne od metalne mreže, koje su do danas sačuvane u velikom broju u zaostavštinama srpskih građanskih porodica, često su imale okvire u obliku prepoznatljivih elemenata gotske arhitekture, prelomljenog luka ili četvorolistu. Bile su moderne i u periodu između dva svetska rata, dok je za njihovu izradu korišćeno srebro, ali i različiti posrebreni metali i legure. Po ugledu na evropske promotere nacionalne ideje, omladinsko udruženje Družina mladeži srpske, osnovano 1847. godine u Beogradu, tražilo je raskid sa nemačkom nošnjom i usvajanje srpskog nacionalnog kostima koji bi bio (re)konstruisan kroz proučavanje srednjovekovnih uzora. Proizvod ovih pokušaja reforme oblačenja bila je tzv. dušanka, muški žaket koji je dobio ime po caru Dušanu, čime je trebalo da se istakne nacionalni identitet i veza sa slavnom prošlošću. Dušanka je u stvari bila husarski žaket, preuzet iz evropskog odevnog inventara, kakav se mogao videti na predstavama scena i ličnosti iz nacionalne istorije u slikarstvu Srba u Vojvodini XVIII veka. Kraljica Draga Obrenović, u cilju promovisanja imidža prve kraljice Srpkinje posle kneginje Milice, naručila je da se za nju konstruiše poseban dvorski kostim, po uzoru na srednjovekovno vlastelinsko odelo. Po nacrtima arhitekte Vladislava Titelbaha, kostim je izrađen u ženskoj Radeničkoj školi i ukrašen vezom u terzijskoj radnji Svetislava J. Kostića, a o njegovom izgledu danas svedoče zvanične kraljičine fotografije iz 1902. godine. Ideja o konstruisanju nacionalnog kostima po srednjovekovnim uzorima našla je odjek i u srpskom slikarstvu, dok je potraga za autentičnim nacionalnim kostimom, koji bi srpskim svetiteljima, nacionalnim herojima i istorijskim ličnostima pružio odgovarajući nacionalni karakter, imala važnu ulogu u razvoju nacionalne umetnosti. Poznato je da je u tom cilju slikar Dimitrije Avramović putovao i obilazio stare srpske manastire, istražujući svedočanstva o srednjovekovnom kostimu u istorijskom nasleđu. Vekovni sjaj vladarskih i vlasteoskih mozaik-odela sa manastirskih fresaka nije izbledelo ni u periodu socijalističke Jugoslavije. Tako je inspiracija srednjovekovnom umetnošću imala važno mesto u opusu poznatog srpskog i jugoslovenskog modnog kreatora Aleksandra Joksimovića. U martu 1967. godine, Joksimović je na modnoj reviji u Galeriji fresaka u Beogradu prikazao kolekciju visoke mode Simonida, inspirisanu imenom i vremenom srednjovekovne srpske kraljice Simonide. Bio je to događaj od velikog značaja za jugoslovensku modu, s obzirom na to da su kolekciju prihvatile i kopirale pripadnice mlađih generacija, kao i proizvođači konfekcije, što se nikad ranije nije dogodilo u jednoj socijalističkoj zemlji. Iste godine, na Međunarodnom festivalu mode u Moskvi, na kojem su po prvi put zajedno nastupili predstavnici istočnog i zapadnog političkog bloka, Simonida je proglašena za najuspešniju kolekciju. Na izložbi jugoslovenske industrije i umetnosti u Parizu 1969. godine, Joksimović je predstavio kolekciju visoke mode Prokleta Jerina, takođe inspirisanu lokalnom istorijom srednjovekovne epohe i nazvanu po despotici Jerini Branković. Prikazani modeli ocenjeni su tom prilikom u prestonici mode kao čudesno aktuelni i internacionalni, dok su modne kuće Pjer Karden (Pierre Cardin) i Dior (Dior) izrazile posebno poštovanje za ovu kolekciju. U to vreme, visoka moda, koja je od sredine 19. veka imala ulogu tvorca modnih trendova, postaje elita institucija, okrenuta pojedincima najviših estetskih zahteva, pripadnicima najimućnijih društvenih slojeva. Draginja Maskarelimuzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode
