Ženska gradska nošnja i nacionalni kostim u Srbiji 19. veka

Tokom prvih decenija 19. veka, izgled gradske nošnje u Srbiji u potpunosti je usklađen sa osmansko-balkanskim kulturnim modelom i zajedničkom vizuelnom kulturom stanovnika osmanskih gradova. U knjizi Putešestvije po Srbiji Joakim Vujić detaljno je opisao odeću gradskog stanovništva, zatečenu prilikom posete Beogradu 1826. godine. U istoj knjizi, na ilustraciji Grigorija H. J. Vujića, vidi se muška, ženska i dečja odeća, znatno različita od one koju danas prepoznajemo kao srpsku gradsku nošnju i nacionalni kostim 19. veka. Dominantan element ovog odevnog obrasca jeste anterija (tur. entari), karakteristična duga, spreda otvorena haljina, koju su vekovima nosili i muškarci i žene širom Osmanskog carstva i to preko širokih, vrećastih pantalona – dimija.

Po završetku ustaničkog perioda, a posebno po dobijanju autonomije 1830. godine, u Kneževini Srbiji dolazi do izražaja pluralizam kulturnih modela. U to vreme, selekcijom karakterističnih odevnih predmeta iz asortimana odeće stanovnika nekadašnjih osmanskih gradova, nastaje i nacionalni kostim. Ovaj proces odvijao se paralelno sa uspostavljanjem evropskog modnog sistema, dok je nova građanska elita doživljavala konstruisani nacionalni kostim kao autentično narodni, zbog čega je on često korišćen na građanskim porodičnim portretima kao vizuelna oznaka identiteta. Porodični portreti postepeno se uvode u srpsku građansku kulturu od kraja 18. veka u Habzburškoj monarhiji, dok građanstvo Kneževine Srbije prihvata slikanje i posedovanje porodičnih portreta početkom 19. veka, prilagođavajući njihovu ikonografiju potrebama i shvatanjima sopstvene sredine. U javnim i privatnim zbirkama, do danas su sačuvani brojni portreti, koji su bili nezaobilazan deo opreme građanskog doma i koji su isticali socijalni status prikazanih osoba.

Osnovnu varijantu ženskog nacionalnog kostima činili su: fistan – duga haljina, presečena u struku, s karakterističnim srcolikim dekolteom, zatim košulja, marama za pokrivanje grudi, bajader – široki, dezenirani svileni pojas, libade – kratak žaket sa širokim rukavima, kao i i oglavlja – fes i tepeluk. Kao novoformirano odelo elitnog društvenog sloja i odelo s nacionalnim obeležjem, ovaj kostim susrećemo na zvaničnim portretima kneginja Ljubice Obrenović i Perside Karađorđević. Govoreći o odelu kneginje Ljubice, nemački putopisac Oto Dubislav Pirh (Otto Dubislav Pirch) navodi 1829. godine da je ono može biti još prostije nego u drugih varošanaka i razlikuje se samo lepim samurima i brilijantom u kosi. Britanski admiral Adolf Slejd (Adolphus Slade) kaže da je kneginja prilikom susreta, 1838. godine, bila obučena na grčki način, u krznenom žaketu, ogrtaču i s turbanom na glavi. Brilijant u kosi posebno se isticao kao deo oglavlja bogate gradske nošnje kneginje Perside. Velike i skupocene brilijantske grane, kojima je bila ukrašena njena traka za glavu – bareš, podsećale su na dijademu. Bogatstvo kneginjinog kostima prikazuje i njen portret iz zbirke Narodnog muzeja Srbije, rad Katarine Ivanović iz 1846–1847. godine.

U vizuelnoj reprezentaciji pripadnica srpskih vladarskih i građanskih porodica često nalazimo elemente nacionalnog kostima kombinovane s modernom odećom. Na zvaničnom portretu, naslikanom oko 1865. godine, kneginja Julija Obrenović prikazana je, u skladu sa aktuelnim evropskim modnim trendovima, u haljini s krinolinom, uz koju nosi libade i tepeluk. Takođe, Karl Gebel (Carl Goebel) je 1881. godine naslikao kneginju Nataliju Obrenović, odevenu u luksuznu haljinu s turnirom, kombinovanu sa delovima nacionalnog kostima. Prvi portret čuva se danas u Narodnom muzeju Srbije, a drugi u Muzeju grada Beograda.

Uobičajeno je da na porodičnim fotografijama iz poslednjih decenija 19. i s početka 20. veka viđamo bračne parove odevene tako da žena nosi neku od varijanti nacionalnog kostima, a muškarac moderno muško odelo. Od tradicionalnih elemenata nacionalnog kostima, koji su nošeni u kombinaciji s modernim haljinama evropskog kroja, u ženskom odevnom inventaru najduže su se zadržali libade i tepeluk. Francuski slavista Luj Leže beleži 1873. godine da su se vez na libadetu i biser na fesu [tepeluku] ostavljali […] dosad u nasleđe ženskim članovima porodice i prelazili su iz garderobe majke u devojačku spremu kćerke. Leže navodi i da je video osobe koje su nosile na fesu bisere u vrednosti od sto dukata.