Odeća i vladarska reprezentacija: knez Miloš Obrenović

Na različitim područjima i u različitim kulturama, odeća je vekovima korišćena kao sredstvo za iskazivanje statusa. U 19. veku, tokom dinamičnog perioda izgradnje moderne države, u skladu sa društvenim i političkim okolnostima, i modelima osmanske i evropske vladarske reprezentacije, odeću je na ovaj način uspešno i promišljeno koristio ustanički vođa i srpski knez Miloš Obrenović. 

Po završetku Drugog srpskog ustanka 1817. godine, knez Miloš je u turskom odelu s čalmom na glavi i jemenijama na nogama imao više izgled bogatijeg sarafa ili trgovca nego političkog predstavnika srpskog naroda, piše istoričar Mihailo Gavrilović. Ovakav način odevanja vidimo na jednom od kneževih kanonskih portreta, koji je poznat pod nazivom Knez Miloš sa turbanom. Ovaj portret, danas u Narodnom muzeju Srbije, naslikao je 1824. godine u Kragujevcu Pavel Đurković. Kašmirski šal karakterističnog prugastog i cvetnog dezena, obmotan oko glave kao čalma, zajedno sa crvenom gornjom haljinom čije su ivice opervažene krznom i vezom metalnom niti, bio je tipičan element luksuznog odevanja imućnih hrišćana na osmanskom Balkanu toga vremena i izražavao je njihovu težnju da kroz vizuelni kod izjednače sopstveni status sa onim vladajućih slojeva. Iste godine Đurković je naslikao još dva kneževa portreta, na kojima je on prikazan u jednostavnijem, narodnom odelu, sa fesom na glavi. 

U turskom odelu knez Miloš je prisustvovao velikoj javnoj svečanosti čitanja Hatišerifa i berata, koja je održana u Beogradu, na Tašmajdanu, 1830. godine. Pošto je ovim dokumentima sultan Mahmud II dao Kneževini Srbiji autonomiju, a Miloša proglasio za naslednog kneza, knez je svoje odevanje prilagodio novonastaloj situaciji. U periodu posle 1830. godine, najčešća reprezentativna odeća kneza Miloša bila je dolama od crvene čoje, ukrašena vezom metalnom niti i gajtanima, uz koju je nosio kalpak od krzna s perjanicom. Fotograf i litograf Anastas Jovanović zabeležio je da knez govoraše da su se tako u staro doba Srbi nosili. I Novine srpske tokom prve vladavine kneza Miloša u svojim izveštajima označavaju ovo odelo kao staro srbsko odelo. 

Kompletan izgled odela možemo videti na nekoliko sačuvnih portreta kneza Miloša, među kojima je onaj iz zbirke Narodnog muzeja Srbije, rad Morica Dafingera (Moritz Daffinger) iz oko 1848. godine. Takođe, raskošna crvena dolama kneza Miloša, sačuvana je u zbirci Istorijskog muzeja Srbije, zajedno sa još šezdesetak odevnih predmeta koji su pripadali članovima dinastije Obrenovića. Reprezentativnosti Miloševe dolame svakako doprinosi činjenica da je ona sašivena u skladu sa visokim standardima krojenja muškog odela po meri. Istoričar Radoš Ljušić navodi da je na svadbi kneza Mihaila u Beču 1853. godine stari knez privukao znatno veću pažnju od mlađeg kneza i da se probijao kroz ogromnu masu znatiželjnog bečkog sveta, obučen u raskošno i bogato srpsko odelo, kao kakav stari srpski vitez.

Staro srbsko odelo – dolamu knez je nosio u različitim svečanim prilikama. Jedna od njih bila je svečanost uručenja Velikog ordena sultana Mahmuda II (Nişan-ı Zişan), koja je održana u Bregovu na Timoku 1834. godine. Novine srpske izveštavaju da je knez prilikom same dodele ordena bio odeven u rusku uniformu, čime je iskazao poštovanje i privrženost ruskom caru kao pokrovitelju Srbije, ali i ruskom dvoru i njegovim ustanovama. Sutradan, kada je posetio vezira Husein-pašu, koji mu je prethodno svečano uručio orden, bio je obučen u staro srbsko odelo višnikaste boje, sa samur kalpakom na glavi. Ruska uniforma, koja se pominje u izveštaju iz Bregova, predstavlja još jedan važan model odevanja kneza Miloša u periodu posle sticanja autonomije 1830. godine. Nošenjem crnog surtuka sa generalskim epoletama i oznakama generalskog čina na jaki i manšetama po ruskom uzoru, knez je naglašavao svoj položaj i autonomiju Srbije u odnosu na vrhovnu osmansku vlast. U ruskoj uniformi, koju su nosila i njegova braća Jovan i Jevrem, prikazan je na portretu Uroša Kneževića iz 1835. godine, sačuvanom u zbirci Istorijskog muzeja Srbije.

Rečnik manje poznatih izraza: 

• Čalma (tur. çelme) – dekorativna tkanina obmotana oko fesa ili glave
• Jemenije (tur. yemeni) – lagane i plitke kožne cipele
• Saraf (tur. saraf) – menjač novca
• Dolama – vrsta muškog kaputa do kolena ili do bedara, sa dugačkim i uzanim rukavima, ukrašena gajtanima
• Kalpak – paradna vojnička kapa od krzna, sa temenom od čoje ili svile
• Surtuk – vojnički kaput sa dugačkim peševima