Istorija umetnosti kao modna inspiracija
Kao vizuelni umetnici, modni kreatori često su nalazili inspiraciju u različitim umetničkim pojavama i pokretima. Iako je Karl Lagerfeld (Karl Lagerfeld) insistirao na razdvajanju umetnosti i mode, u njegovom opusu, kao i u opusu mnogih drugih modnih kreatora, moguće je pronaći brojne istorijsko-umetničke reference. Jedan od najpoznatijih primera korišćenja ovakvih referenci je kolekcija Mondrijan (Mondrian), koju je 1965. godine dizajnirao Iv Sen Loran (Yves Saint Laurent). Kolekcija je predstavljala omaž nekolicini modernih umetnika, među kojima su bili Serž Poljakov (Serge Poliakoff) i Kazimir Maljevič (Kazimir Malevich). S obzirom na to da je najvažniju ulogu u kolekciji imalo šest koktel haljina, čiji je dizajn bio inspirisan slikarstvom Pita Mondrijana (Piet Mondrian), cela kolekcija dobila je naziv Mondrijan. Silueta ovih haljina A kroja bez rukava, koje su bile napravljene od vunenog žerseja tako da padaju ravno i bez nabiranja, bila je karakteristična za modu 1960-ih godina. Sen Loranove haljine Mondrijan danas se čuvaju u Kraljevskom muzeju u Amsterdamu, Muzeju Viktorije i Alberta u Londonu i Muzeju umetnosti Metropoliten u Njujorku. Uticajna modna kreatorka Madlen Vione (Madeleine Vionnet), bila je fascinirana grčkom kulturom i umetnošću. Jedan od proizvoda ove fascinacije bila je večernja haljina Konjići ili Grčka vaza (Petits chevaux ili Vase grècque) iz 1921. godine. Haljina je prepoznatljiva po motivu friza propetih konja, preuzetim sa odeće jedne od figura koje su prikazane na Pronomosovoj vazi iz oko 400. godine pre n. e. Na ovoj grčkoj vazi, koja se danas nalazi u Nacionalnom arheološkom muzeju u Napulju, predstavljena je antička pozorišna trupa, zajedno sa poznatim muzičarem Pronomosom, u prisustvu svoga zaštitnika boga Dionisa. Napravljena od krepa, fine i tanke svilene tkanine, i ukrašena vezom metalnom niti, haljina je postala veoma popularna, tako da je do danas sačuvan značajan broj njenih kopija različitog kvaliteta, dok se jedan originalni primerak nalazi u Muzeju dekorativnih umetnosti u Parizu. Kao savremenica poznatih nadrealista i dadaista, Elza Skjapareli (Elsa Schiaparelli) je sarađivala sa umetnicima poput Salvadora Dalija (Salvador Dalí) i Žana Koktoa (Jean Cocteau). U Muzeju Viktorije i Alberta u Londonu čuva se večernji kaput koji je Skjapareli 1937. godine dizajnirala na osnovu Koktoovih crteža. S obzirom na to da je dvostruka slika bila predmet interesovanja Koktoa i drugih nadrealista, dekoracija gornjeg leđnog dela kaputa može se posmatrati i kao vaza sa ružama i kao dva afrontirana lica u profilu. Ovaj ekstravagantan kaput napravljen je od svilenog žerseja i ukrašen vezom metalnom i svilenom niti, kao i apliciranim svilenim cvetovima. Đani Versaće (Gianni Versace) smatrao je umetnika Endija Vorhola (Andy Warhol) svojom srodnom dušom. U znak sećanja na Vorhola i zajedničko interesovanje za pop kulturu, Versaće je mu je 1991. godine posvetio kolekciju proleće/leto, u kojoj je jedan od najzapaženijih modela bila večernja haljina ukrašena printovima Vorholovih portreta Džejmsa Dina (James Dean) i Merlin Monro (Marylin Monroe) iz 1960-ih godina. Kolekcije brenda Dolče & Gabana (Dolce & Gabbana) često su inspirisane istorijsko-umetničkim fenomenima. Njihova jesenja kolekcija za 2012. godinu evocirala je tradiciju sicilijanskog baroka, što je podrazumevalo upotrebu raskošnog zlatoveza, čipke i somota. S druge strane, jesenja kolekcija istog brenda za 2013. godinu, nazvana Tailored Mosaic, bila je zasnovana na motivima sa mozaika u vizantijskom stilu iz katerdale u Monrealeu na Siciliji. Poznati srpski i jugoslovenski modni kreator Aleksandar Joksimović takođe je nalazio inspiraciju u istoriji umetnosti. Na modnoj reviji u Galeriji fresaka u Beogradu, Joksimović je u martu 1967. godine prikazao kolekciju visoke mode Simonida. Rođen 1933. godine u Prištini, u starosedelačkoj srpskoj trgovačkoj porodici, polazište za kolekciju našao je u manastiru Gračanica i čuvenoj fresci iz oko 1320. godine, na kojoj je predstavljena srpska srednjovekovna kraljica Simonida. Kolekcija je imala veliki uticaj na savremenu jugoslovensku modu i često je kopirana. Različite umetničke pojave i ličnosti uticale su i na druge Joksimovićeve kolekcije, kao što su Vitraž (1968), Milena Barili (1975) ili Mozaik (1975). Prema dosadašnjim saznanjima, revijski modeli Aleksandra Joksimovića nažalost nisu sačuvani. Draginja Maskarelimuzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Iv Sen Loran, Haljine Mondrijan, 1966; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 / Nationaal Archief Madlen Vione, Haljina Konjići / Grčka vaza (Petits chevaux / Vase grècque), 1921; Muzej dekorativnih umetnosti, Pariz; foto: Vikimedijina ostava / CC BY 2.0 / Jean-Pierre Dalbéra (detalj) Pronomosova vaza, oko 400. godine pre n. e; Nacionalni arheološki muzej, Napulj; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 / ArchaiOptix Dolče & Gabana, Haljina iz kolekcije Tailored Mosaic (2013) na izložbi M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli Aleksandar Joksimović i manekenke u modelima iz kolekcije Simonida, 1967; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0 / Muzej primenjene umetnosti u Beogradu
Čipka u modi
Čipka je ažurirana tkanina s motivima povezanim mrežastom strukturom, nastala u Veneciji i Flandriji, ne kasnije od prve polovine 16. veka. Kao simbol luksuza i prestiža, čipka je, u Evropi ranog modernog doba, često bila najskuplji deo odeće određene imućne i ugledne osobe. Sve do pojave mašinske čipke u 19. veku, izrađivana je ručno, a dve osnovne tehnike njene izrade bile su čipka na kalem, koja se razvila iz umetnosti pozamanterije i čipka na iglu, koja se razvila iz tehnike veza. Poznati centri izrade čipke bili su Venecija, Brisel, Mehlen (Mechelen), Valensijen (Valenciennes), Briž i dr. Čipka na kalem pravljena je na čipkarskom jastuku sa fiksiranom mustrom, preplitanjem niti namotanih na kaleme, pri čemu su prepletene niti fiksirane pribadačama. Čipka na iglu rađena je iglom preko podloge sa mustrom. Najčešće je pravljena od lanene niti, da bi posle 1800. godine za njenu izradu počeo da se koristi i pamuk, a ređe svilena i metalna nit. Složeni proces izrade čipke na kalem prikazao je oko 1669–1670. godine holandski slikar Jan Vermer (Jan Vermeer) na slici Čipkarka, koja se danas nalazi u muzeju Luvr u Parizu. Iako se čipka danas uglavnom povezuje sa ženskom senzualnošću, u prošlosti su stvari stajale nešto drugačije. U 17. veku, čipka je bila pre svega korišćena u muškom odevanju za ukrašavanje košulja, rubova odeće i okovratnika. Ovakav način upotrebe čipke u muškoj odeći možemo videti na sačuvanim vizuelnim predstavama francuskog kralja Luja XIV (1638–1715). Poznat i kao Kralj Sunce, ovaj vladar imao je važnu ulogu u pozicioniranju Francuske kao globalnog modnog centra. Smatrajući modu sredstvom za dominaciju evropskom kulturom, on je podsticao francusku modnu industriju, dok se njegovom ministru finansija Žan-Batistu Kolberu (Jean-Baptiste Colbert) pripisuje izjava da je moda za Francusku isto ono što su peruanski rudnici zlata za Španiju. U 18. veku, čipka dobija svoje mesto u ženskom odevanju. S druge strane, muškarci, pod uticajem ideja racionalizma i prosvetiteljstva, postepeno odustaju od upotrebe ovog ekstravagantnog detalja. Čipka postaje i važan deo ženskog privatnog prostora, u kome su žene ogrtale čipkane penjoare ili ređale svoju kozmetiku na toaletne stočiće prekrivene čipkom. Upotreba čipke u izradi donjeg rublja, dugo je ostala jedna od njenih važnih namena. U 19. veku dolazi do fundamentalnih promena u karakteru čipke. Pored novih, građanskih vrednosti Francuske revolucije, koje su uticale na opadanje popularnosti čipke, industrijalizacija je pogodila mnoge zanatske sektore, uključujući i čipkarstvo. U Notingemu, 1809. godine, Džon Hitkout (John Heathcoat) patentirao je mašinu sa mehaničkim razbojem za proizvodnju čipke. Mašinska čipka postala je dostupna širim slojevima društva, a njeni proizvođači nisu nastojali da stvore nove i originalne motive, već su nekritički kopirali i kombinovali istorijske obrasce. Do kraja 19. veka, mašinska proizvodnja čipke je preovladala, iako se sa ručnom proizvodnjom nastavilo do Prvog svetskog rata, kada je došlo do značajnih promena u ženskoj modi, koja je morala da se prilagodi novom, aktivnijem položaju žene u društvu. U to vreme, čipka je u potpunosti marginalizovana kao modni detalj, što se nastavilo i tokom narednih decenija, kada su Koko Šanel (Coco Chanel) i Madlen Vione (Madeleine Vionnet) uvele praktičnu žensku odeću, nove krojeve i materijale. Tek posle Drugog svetskog rata, čipka se vraća u modu sa ekskluzivnim večernjim haljinama Kristijana Diora (Christian Dior) i Kristobala Balensijage (Cristóbal Balenciaga). Krajem 1980-ih, a posebno tokom 1990-ih godina, čipka u je doživela svoju modnu renesansu, kada su Džon Galijano (John Galliano) i Kalvin Klajn (Calvin Klein) počeli da dizajniraju čipkanu odeću. Svoje mesto zadržala je i u izradi venčanica, među kojima je ikonična venčanica Grejs Keli (Grace Kelly), princeze od Monaka, iz 1956. godine, inače kreacija američke kostimografkinje Helen Rouz (Helen Rose). Reference na ovu haljinu vidljive su na venčanici princeze od Velsa, Kejt Midlton, iz 2011. godine, koju je dizajnirala Sara Barton (Sarah Burton), tadašnja kreativna direktorka modne kuće Aleksandar Mekvin (Alexander McQueen). Iako je prema češkoj kustoskinji Konstantini Hlavačkovoj (Konstantina Hlaváčková) čipka danas nešto staromodno, simbol ženstvenosti sa kojim se većina žena više ne identifikuje, ova delikatna tkanina vekovima je bila markantan deo evropske vizuelne kulture i kulture odevanja. Zbirke rano moderne, ručno rađene evropske čipke nalaze se danas u mnogim svetskim muzejima, među kojima su Muzej čipke (Museo del merletto) na ostrvu Burano kod Venecije i Muzej mode i čipke (Musée Mode & Dentelle) u neposrednoj blizini Velikog trga (Grand-Place) u Briselu. Draginja Maskarelimuzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Rečnik manje poznatih izraza: Ažur – izraz koji se u istoriji vizuelne kulture koristi za tehnike dekoracije putem pravljenja otvora u solidnim materijalima poput metala, drveta, kamena, keramike, slonovače, kože ili tkanine. Pozamanterija – umetnost izrade gajtana, traka i dr. za porube, opšivenih dugmeta, kićanki, resa itd. Fragment čipke na kalem, Brisel, 1725–1750; Okružni muzej umetnosti Los Anđelesa (LACMA); foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Fragment čipke na iglu, Venecija, 17. vek; Muzej umetnosti Metropoliten, Njujork; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 Jan Vermer, Čipkarka, oko 1669–1670; muzej Luvr, Pariz; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Prema Klodu Lefevru (Claude Lefèbvre), Luj XIV, oko 1670; Versajski dvorac, Versaj; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Krojački salon Berte Alkalaj, Venčanica sa detaljima od mašinske čipke, Beograd, 1911; Muzej primenjene umetnosti, Beograd; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0
Majke, moda i druge priče
Zanimljiva modna izložba pod nazivom M&Others, posvećena složenoj temi mode i materinstva otvorena je od 14. juna 2024. do 6. januara 2025. godine u Muzeju mode u belgijskom gradu Haseltu (Modemuseum Hasselt), koji je od Brisela udaljen svega oko sat vremena vožnje automobilom ili vozom. Povod za realizaciju izložbe bila je velika marijanska proslava u čast zaštitnice grada Haselta, Bogorodice – Loze Jesejeve (Virga Jesse), koja je održana od 11. do 25. avgusta 2024. godine. Ova proslava dešava se u Haseltu na svakih sedam godina već 340 godina, dok se u njenom središtu nalazi bojeni, drveni gotički kip Bogorodice iz 14. veka, koji se čuva u lokalnoj bazilici. O inspiraciji modnih kreatora verom, sakralnom umetnošću i Bogorodicom kao idealnom ženom i majkom, svedoče odabrani revijski modeli prikazani na izložbi. Među njima su modeli iz ikonične prolećne kolekcije Žan Pol Gotjea (Jean Paul Gaultier) za 2007. sa upečatljivim citatima iz katoličke vizuelne umetnosti, a tu je i model iz popularne Dolče & Gabana (Dolce & Gabbana) kolekcije Tailored Mosaic za 2013. godinu, zasnovane na motivima sa mozaika u vizantijskom stilu iz katerdale u Monrealeu na Siciliji. Izložba, čiji je kustos Iv Demun (Eve Demoen), prati odnos prema kulturnom identitetu majki, koji od 1900. godine dobija sve važnije mesto u društvu i modi. Pored haljina i korseta iz 19. veka, konstruisanih tako da prikriju promene na telu buduće majke, na izložbi se nalazi i naslovna stranica magazina Vanity Fair iz avgusta 1991. godine, sa aktom glumice Demi Mur (Demi Moore) u sedmom mesecu trudnoće, koji je snimila čuvena američka fotografkinja Eni Lajbovic (Annie Leibovitz). Polazeći od kulta Bogorodice i evropske građanske kulture, ova dinamična izložba stiže sve do savremenih modnih eksperimenata i polemika sa različitim društvenim stereotipima vezanim za žensko telo. Modna kreatorka Žan Lanven (Jeanne Lanvin), pošto je 1895, u tridesetoj godini, rodila ćerku Margerit (Marguerite), počela je da dizajnira dečiju odeću, da bi 1908. u svojoj modnoj kući otvorila dečije odeljenje, a 1909. godine i odeljenje za majke i ćerke, gde su majke mogle da kupe komplementarnu odeću za sebe i svoje devojčice. Tokom poslednjih decenija, ovakav koncept odevanja majki i ćerki u trendu je kao Mini Me. S druge strane, simbolična modna majka Madlen Vione (Madeleine Vionnet), predstavljena je na izložbi razgranatom instalacijom koja prikazuje njen veliki uticaj, kako na savremenike, tako i na modne kreatore budućih generacija. Pored toga što je, oslobađajući žensko telo od korseta, kreirala nove kanone ženske elegancije, Vione, čija je modna kuća s prekidima radila od 1912. do 1940. godine, davala je svojim zaposlenima porodiljsko odsustvo i obezbeđivala obdanište za njihovu decu. Na mnoge poznate modne kreatore uticala je ličnost i stil sopstvene majke. Kristijan Dior (Christian Dior) držao je na radnom stolu fotografiju majke Madlen Dior (Madeleine Dior) u haljini sa uskim strukom, po modi bel epoka. Kao omaž Madlen, uzak struk postao je karakterističan za Diorov New Look, lansiran 1947. godine. Dior je takođe nalazio inspiraciju u sećanjima na boje u enterijeru svoga dečačkog doma u Granvilu u Normandiji (Granville), gde se danas nalazi Muzej Kristijana Diora (Musée Christian Dior), ali i u raznim vrstama cveća u kućnom vrtu o kome se njegova majka brižljivo starala. Na izložbi se mogu videti i papirne lutke za oblačenje koje je sa 17 godina napravio Iv Sen Loran (Yves Saint Laurent) po uzoru na modnu odeću iz majčinog garderobera. U brojnim pričama o majkama, majčinskim figurama i modi, od kojih je u ovom blogu ukratko ispričano svega nekoliko, svoje mesto našle su i klasične Hermesove (Hermès) tašne Birkin (Birkin) i Keli (Kelly). Na letu iz Pariza u London 1984. godine, glumica Džejn Birkin (Jane Birkin) požalila se Žan-Luju Dimi (Jean-Louis Dumas), predsedniku i umetničkom direktoru modne kuće Hermes, kako ne može da nađe tašnu koja bi odgovarala svim njenim potrebama kao majke. Dima je ubrzo osmislio rešenje u vidu prostrane, funkcionalne pravougaone torbe. Ovaj Hermesov model, koji je sadržao čak i džepove za flašice za bebe, danas je poznat pod nazivom Birkin. Druga luksuzna Hermesova tašna Keli, ušla je u istoriju mode 1956. godine, kada je Grejs Keli (Grace Kelly), princeza od Monaka, pokušala da njome prikrije trudnički stomak pred nasrtljivim paparacima. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Rečnik manje poznatih izraza: Loza Jesejeva – scena tipična za istočnu i zapadnu hrišćansku umetnost, sa predstavom tela usnulog Jeseja, oca proroka Davida, iz koga u visinu izrasta loza na čijim se granama nalaze figure Jesejevih potomaka i Hristovih predaka, a na samom vrhu Bogorodica sa Hristom. Rečima Ali izaće šibljika iz stabla Jesejeva, i izdanak iz korijena njegova izniknuće (Is. 11.1), prorok Isaija predskazao je u Starom zavetu Hristovo rođenje, zbog čega je Loza Jesejeva i jedan od naziva za Bogorodicu. Poznata je predstava Loze Jesejeve u manastiru Visoki Dečani kod Peći, nastala oko 1338–1348. godine. Loza Jesejeva postala je model za porodična stabla. Bogorodica – Loza Jesejeva (Virga Jesse), 14. Vek; bazilika u Haseltu; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0 / foto: Kris Van de Sande Izložba M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli Izložba M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli Izložba M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli Izložba M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli
Leto, umetnost i moda
Već dugo vremena leto predstavlja inspiraciju ne samo za modne kreatore, već i za druge vizuelne umetnike, dok sunčani, topli i dugi letnji dani od nas zahtevaju ozbiljne modne pripreme, bez obzira na to da li ih provodimo na poslu ili na odmoru. Pažljivo odabrana, praktična i kvalitetna letnja odeća, učiniće da prilikom brojnih i raznovrsnih letnjih aktivnosti budemo elegantni i u trendu, ali i da se osećamo prijatno, samouvereno i udobno. Kao sezona putovanja, istraživanja i novih iskustava, leto predstavlja lep povod da se osvrnemo na neke od kultnih predstava ovog godišnjeg doba u umetnosti, koje ukazuju na značaj mode u životu čoveka modernog doba. U svom eseju Slikar modernog života, objavljenom u listu Figaro 1863. godine, pesnik i umetnički kritičar Šarl Bodler (Charles Baudelaire) izneo je stav da je moda važan izraz modernosti, zamerajući savremenim umetnicima da svoje likove odevaju u odeću prošlosti. Džejms Tiso (James Tissot), slikar, ilustrator i karikaturista, poznat po realističnim portretima i žanr scenama, jedan je od umetnika na koje je uticao Bodler. Kao sin trgovca tekstilom i modiskinje, Tiso je još tokom odrastanja razvio osećaj za detalje odeće, kojima je posvetio posebnu pažnju. Poznato je da je ovaj umetnik u ateljeu imao bogat asortiman haljina u kojima je slikao svoje modele, kao i da je istu haljinu prikazivao više puta. Jedan od prepoznatljivih odevnih predmeta na Tisoovim slikama je bela letnja haljina za popodne od muslina, ukrašena karnerima i žutim mašnama, u skladu sa modom 1870-ih godina. U kompozicijama Leto (1876), Oficir i dame na palubi ratnog broda Kalkuta (oko 1876) i Proleće (oko 1878), ovu haljinu prate odgovarajući modni detalji kao što su šešir, suncobran ili lepeza. U drugoj polovini 19. veka, impresionistički pokret u umetnosti slavi lepotu trenutka i svakodnevnog života. Kao tema u delima impresionista često se javljaju leto i moda. Klod Mone (Claude Monet) naslikao je nekoliko letnjih žanr-scena koje su poznate pod nazivom Žena s suncobranom. Jedna od njih je Žena s suncobranom – gospođa Mone sa sinom (1875), koja je naslikana u Aržanteju (Argenteuil). Na slici je prikazana Moneova prva žena Kamij (Camille), u šetnji sa njihovim sinom Žanom (Jean) po vetrovitom letnjem danu. Pored bele letnje haljine, Kamij nosi šešir sa velom koji se vijori na vetru i otvoreni zeleni suncobran, uobičajeni modni detalj za to vreme. Po uzoru na Monea, motiv otvorenog suncobrana javiće se nešto kasnije i u slikarstvu Džona Singera Sardženta (John Singer Sargent), portretiste koji je koristio odeću kao moćnu alatku za izražavanje ličnosti i identiteta u vizuelnoj umetnosti. Na čuvenoj slici Doručak veslača (1880–1881), Pjer Ogist Renoar (Pierre-Auguste Renoir) prikazao je grupu svojih prijatelja, pripadnika pariskog mondenskog društva. Važan deo ove scene, smeštene na obalu Sene, na terasu restorana Mezon Furnez (Maison Fournaise) u blizini Pariza, čini najrazličitija muška i ženska, formalna i neformalna odeća: klasična muška odela sa cilindrom i polucilindrom, sportska odeća sa slamnatim šeširom, kao i moderna ženska odeća – haljine sa karnerima i čipkom uz koje su nošeni maštoviti šeširi ukrašeni cvećem i trakama. Među ličnostima prikazanim na slici nalazi se i Alin Šarigo (Aline Charigot), krojačica, Renoarov model i buduća supruga, koja u donjem levom uglu sedi za stolom sa svojim psom. Pored Renoarovog Doručka veslača, jedna od najpopularnijih predstava leta i mode u umetnosti je slika Žorža Seraa (Georges Seurat) Nedeljno popodne na ostrvu Grand Žat (1884). Ova neoimpresionistička slika, rađena je u tehnici poentilizma, koja podrazumeva nanošenje boja na slikarsku površinu kratkim potezima (tačkama), da bi se u oku posmatrača stvorila iluzija celovitosti forme. Među odećom različitih slojeva pariskog društva, u parku na ostrvu Grand Žat, posebnu pažnju privlači ženska odeća iz perioda mode turnira, koji je trajao tokom 1870-ih i 1880-ih godina. Upadljive siluete turnira, podupirača koji su širili suknju u zadnjem delu, daju kompleksnoj Seraovoj slici kvalitet zanimljivog modnog svedočanstva. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Džejms Tiso, Leto, 1876; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Tejt Britanija Džejms Tiso, Proleće, 1878; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Klod Mone, Žena s suncobranom – gospođa Mone sa sinom, 1875; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Nacionalna galerija umetnosti u Vašingtonu Pjer Ogist Renoar, Doručak veslača, 1880–1881; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Zbirka Filips Žorž Sera, Nedeljno popodne na ostrvu Grand Žat, 1884; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Institut umetnosti u Čikagu
Stil za medalju: kratka istorija olimpijske mode
Od 26. jula do 11. avgusta 2024. godine, Pariz, jedna od svetskih prestonica mode, umetnosti i stila, naći će se po treći put u ulozi domaćina Olimpijskih igara. Važan deo vizuelnog identiteta ove velike međunarodne sportske manifestacije, koja, uz sportiste i publiku, okuplja brojno osoblje, zvaničnike i medijske ekipe, čine prepoznatljive olimpijske uniforme. Pored svoje primarne funkcije, da obezbede udobnost, pokretljivost i zaštitu, ove uniforme služe i kao sredstvo vizuelne komunikacije, tako što označavaju ne samo nacionalni identiet, već i uloge različitih učesnika u protokolarnom i takmičarskom delu igara. Takođe, one odražavaju aktuelne trendove u industriji sportske odeće, moralne kodekse vremena, budžetska ograničenja i različite strategije nacionalnog brendiranja. Na ranim Olimpijskim igrama, učesnici su nosili sopstvenu sportsku opremu i odeću, zbog čega je, radi lakše identifikacije, uvedena odeća određene boje i oznake poput bedževa ili traka za ruku. Razvoj ceremonijala direktno je uticao na razvoj dizajna olimpijskih uniformi. Na otvaranju Olimpijskih igara u Londonu 1908, prvi put je održana Parada nacija, defile nacionalnih timova, koji je postao jedna od najprepoznatljivijih olimpijskih tradicija. Na Paradi nacija u Parizu 1924. godine, brojni učesnici pojavili su se u nacionalnim uniformama, što je doprinelo vizuelnoj dinamici ovog događaja, koji je u međuvremenu postao svojevrsni vizuelni i modni spektakl. Sa jačanjem medijskog uticaja posle Drugog svetskog rata, različiti autori počinju da ispisuju istoriju olimpijske mode. Jedan od njih je francuski modni kreator Andre Kurež (André Courrèges), koji je dizajnirao uniforme za osoblje Olimpijskih igara u Minhenu 1972. Da bi se distancirali od Olimpijskih igara u Berlinu 1936, koje su održane pod senkom nacističkog režima, organizatori su želeli da događaju u Minhenu daju opušten i neformalan karakter. Njihov zahtev je bio da uniforme budu inspirisane bavarskim folklorom i safari stilom, dok je definisana paleta boja obuhvatala svetlo plavu, zelenu, boju lavande, narandžastu i srebrno sivu. Imajući u vidu ove smernice, Kurež je dizajnirao praktičnu odeću koja je uključivala kombinezone, bejzbol kape, mini suknje i žakete. Ova odeća zapamćena je i po tome što ju je, kao hostesa u Minhenu, nosila buduća švedska kraljica Silvija, koja je tom prilikom upoznala svog supruga, tadašnjeg prestolonaslednika i sadašnjeg švedskog kralja Karla XVI Gustafa. Među dizajnerima olimpijskih uniformi vremenom su se našla imena poput Ralfa Lorena (Ralph Lauren), Đorđa Armanija (Giorgio Armani), Isija Mijakea (Issey Miyake) i Kristijana Lubotena (Christian Louboutin). Za Olimpijske igre u Londonu 2012, Stela Makartni (Stella McCartney) dizajnirala je kompletnu olimpijsku kolekciju za tim Velike Britanije. Tom prilikom izjavila je da su takmičarske uniforme za nju predstavljale veći izazov od ceremonijalnih. Motiv dekonstruisane zastave Ujedinjenog Kraljevstva (Union Jack), koji je 2012. godine upotrebila Makartni, bio je kritikovan kao previše plav. Zbog toga je za Olimpijske igre u Rio de Žaneiru 2016. odabrala heraldički dizajn s floralnim amblemima četiri britanske nacije, devizom na latinskom jeziku Ivncti in vno (Spojeni u jedno) i logom GB. Uz udobnost i praktičnost, olimpijske uniforme Stele Makartni karakterišu smeli grafički printovi, boje i inspriacija britanskim nasleđem. Predstavljanja olimpijskih uniformi timova zemalja učesnica tradicionalno privlače pažnju u nedeljama koje prethode otvaranju Olimpijskih igara. Na Olimpijskim igrama u Parizu 2024, tim Francuske pojaviće se na Paradi nacija u uniformama brenda Berluti. Dizajn ovih tamnoplavih odela, modernih verzija smokinga, otelovljuje eleganciju i sofisticiranost kao sinonime za stil zemlje domaćina. Srpski olimpijci braniće u Parizu nacionalne boje u uniformama brenda PEAK. Dizajn olimpijske kolekcije Tima Srbije baziran je na bojama nacionalne zastave – crvenoj, plavoj i beloj, ali i na simbolima, među kojima se ističe krst kao univerzalni simbol vere, nade, ljubavi i pobede. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Poster za takmičenja u mačevanju na Svetskoj izložbi i Olimpijskim igrama u Parizu 1900; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Nacionalni plivački tim SAD na Olimpijskim igrama u Parizu 1924; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Odeća volontera na Olimpijskim igrama u Minhenu 1972; foto: Vikimedijina ostava / CC BY 1.0 / korisnik: H-stt Parada nacija na otvaranju Olimpijskih igara u Londonu 2012; foto: Vikimedijina ostava / CC BY 2.0 / Department for Culture, Media and Sport Sportisti iz Srbije na otvaranju Zimskih olimpijskih igara u Vankuveru 2010; foto: Vikimedijina ostava / CC BY 2.0 / Jude Freeman
Moda, identitet i kultura življenja u Beogradu u 19. i početkom 20. veka: verski praznici i balovi
U 19. i početkom 20. veka verski praznici bili su važan segment identiteta i društvenog života u Beogradu. Proslava verskih praznika bila je veoma značajan događaj u porodici, tako da su pred svaki praznik kuće detaljno čišćene, a spremana su i brojna tradicionalna jela i kolači. Srpska krsna slava jedan je od elemenata koji su danas uvršteni na UNESKO-vu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa. Kao svečana proslava porodičnog sveca zaštitnika, slava je, pored verske, imala i snažnu društvenu komponentu, što je podrazumevalo razmenu poseta. Na dane velikih slava, kao što je npr. sv. Nikola, na ulicama Beograda mogli su se videti svečano odeveni bračni parovi, koji su, pešice ili fijakerom, obilazili poznanike svečare. Muškarci su nosili crno odelo, crni kaput, šešir ili cilindar, a žene svečane haljine za posete, obično tamnijih boja sa malo diskretnog nakita i obaveznim šeširom. Na crtežu austrougarskog putopisca Feliksa Kanica (Felix Kanitz) iz 1859. godine, prikazana je slava u jednoj beogradskoj porodici. Članovi porodice, odeveni u nacionalni kostim, prikazani su kako dočekuju goste u enterijeru čiji je izgled u potpunosti usklađen sa kulturnim modelom građanske Evrope. Iako od sredine 19. veka u Beogradu preovlađuje uticaj evropske mode, nacionalni kostim, kao odeća sa odgovarajućom simbolikom, još uvek se nosi na slavama i u drugim svečanim prilikama. Badnje veče, Božić i Uskrs obeležavali su se uglavnom u krugu porodice. Iz kuće se išlo samo u crkvu ili u posetu starijima radi čestitanja. Pravnik i političar Kosta Hristić beleži u svojim uspomenama da se na Veliki petak vrši po svima crkvama svečana ceremonija iznošenja plaštanice, što je naročito toržestveno vršeno u Sabornoj crkvi. Posebno mesto u dečijem kalendaru praznika zauzimala je Lazareva subota ili Vrbica, koja je bila povod i da se deci kupi nova svečana odeća za prazničnu povorku. Devojčice su tom prilikom nosile svilene haljinice, šeširiće i lakovane cipelice, a dečaci popularna matroska odela i mornarske kapice. Hristić se takođe seća sitnih trgovaca koji udešavaju svoje izloge čitavim vencima zvoncadi za Vrbicu, dečijim kapama, haljinicama, slamnatim šeširima, ali i onih krupnih, sa pomodnom robom u novim fasonima, šeširima filcanim i od paname, sve od najnovije forme i boje. Tokom balske sezone, koja je trajala od decembra do kraja marta ili početka aprila, u Beogradu je priređivan veliki broj balova. Kao organizatori balova javljala su se brojna udruženja među kojima su Žensko društvo, Oficirski kor beogradskog garnizona, Beogradsko pevačko društvo, Beogradska streljačka družina, Zanatlijsko udruženje, Beogradska trgovačka omladina ili Beogradsko radničko društvo. Balovi često su održavani u Građanskoj kasini, koje je osnovana 1869. godine i koja se nalazila u Glavnoj čaršiji, na uglu današnjih ulica Kralja Petra i Kneza Mihaila. Ova ustanova imala je veliki značaj za razvoj društvenog života u Beogradu. Pored balova, tu su održavani koncerti, besede, zabave i umetničke izložbe, dok je čitaonica Građanske kasine imala probranu biblioteku, a redovno je dobijala domaće i strane novine i časopise. Najsvečaniji su bili dvorski balovi kojima su prisustvovale visoke vojne ličnosti, političari, diplomate i ugledni trgovci sa porodicama. Kosta Hristić ostavio je pisano svedočanstvo o jednom od balova koji su priredili knez Mihailo i kneginja Julija. Ovom balu prisustvovali su gosti iz sviju redova građanstva: trgovci u odelu evropskom ili „turskom“, žene u srpskom odelu sa tepelucima, pušćulama, bajaderima i niskama bisera i dukata, mlade žene i devojke u širokim krinolinama, ali i ljudi u turskoj i austrijskoj uniformi, kao što su gradski paša i viši austrijski oficiri iz Zemuna i Pančeva. Dvorski balovi bili su posebno glamurozni osamdesetih godina, u vreme trajanja braka kralja Milana Obrenovića i kraljice Natalije, kao i tokom boravka Natalije u Srbiji kao kraljice majke sredinom devedesetih godina 19. veka. Na dvorskim balovima, pored balske toalete, kao kao kodeks odevanja (dress code) za žene često se pojavljivao i nacionalni kostim. Posebnu popularnost uživali su tzv. kostimirani balovi na kojima su, umesto balskih toaleta, nošene raznovrsne narodne nošnje i egzotični kostimi. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Rečnik manje poznatih izraza: Plaštanica – bogoslužbena tkanina sa izvezenim ili naslikanim Hristovim telom neposredno posle skidanja sa krsta Tepeluk (tr. tepelik) – plitka ženska kapa od crvene čoje, ukrašena vezom biserima i nošena kao deo srpskog nacionalnog kostima Pušćula (tr. püskül) – kićanka Bajader – dug i širok dezenirani svileni pojas sa resama, nošen kao deo srpskog nacionalnog kostima. Krsna slava u jednoj porodici, Beograd, 1859; izvor: Kanic, F. (1989), Srbija : zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka, prva knjiga, Beograd, Srpska književna zadruga. Kostim za šetnju i posete; Nedelja, Beograd, 21. februar 1910. Proletnje dečje odelo; Nedelja, Beograd, 7. februar 1910. Haljina za izlaz za odraslije devojčice; Nedelja, Beograd, 14. februar 1910. Savremena balska haljina i najnovija proletnja haljina, fazon „Direktoar“; Nedelja, Beograd, 21. februar 1910.
Moda, identitet i kultura življenja u Beogradu u 19. i početkom 20. veka: posela, sport, rekreacija i izleti
Tokom 19. veka, intenzivno se razvijao društveni život u Beogradu. Popularan vid društvenog okupljanja bila su ženska posela, koja su se održavala još od kraja tridesetih godina. Prva posela organizovale su Marija Milutinović, zvana Maca Punktatorka, žena pesnika Sime Milutinovića – Sarajlije, a potom i Anka Konstantinović, ćerka Jevrema Obrenovića, brata kneza Miloša. Na poselima se raspravljalo o različitim ženskim temama, među kojima je važno mesto zauzimala moda. Takođe, okupljene žene su se upoznavale sa evropskom kulturom, savetovale kako da vaspitavaju decu ili urede kuću, a pretresali su se i različiti dnevni događaji. Krajem 19. i početkom 20. veka ovakva okupljanja postala su poznata kao žurevi. Ovaj naziv potiče od francuskog termina žur-fiks (jour fixe), koji je označavao utvrđen dan u nedelji kada je domaćica dočekivala svoje prijateljice. Nezaobilazan deo života Beograđana postale su i različite sportske aktivnosti. Na gradskim ulicama, posebno na Šetalištu u ulici Kneza Miloša, mogli su se videti muškarci i žene koji su rekreativno jahali. Među prvim ženama koje su se bavile ovim sportom bile su ćerke kneza Aleksandra Karađorđevića. Jahale su na ženskim sedlima, sa polucilindrima na glavi i u čizmama. Prve konjičke trke u Beogradu organizovao je 1863. godine knez Mihailo Obrenović, koji je i sam bio odličan jahač i veliki ljubitelj konjičkog sporta. U Beogradu se takođe razvijaju mačevanje i streljaštvo, kao i gimnastika i borilački sportovi. Mačevalačko društvo Srpski mač, osnovano je 1897. godine, da bi 1906. godine bio osnovan i istoimeni fudbalski klub. Fudbalski klub Soko osnovan je 1903, a BSK (Beogradski sportski klub) 1911. godine, dok je Prvo srpsko društvo za gimnastiku i borenje osnovao još 1857. godine slikar Steva Todorović. U poslednjim decenijama 19. veka pojavljuju se rekreativni sportovi kao što su biciklizam, klizanje, tenis i plivanje. Prvo srpsko velosipedsko društvo osnovano je 1884. godine. Ovo društvo imalo je i svoje klizalište koje se nalazilo na mestu današnjeg Doma vojske. Izveštač lista Politika zapazio je u januaru 1905. godine na klizalištu Prvog srpskog velosipedskog društva da muški i ženski klizači nisu odeveni onako, kako bi trebalo da bude, preporučujući kao odeću za klizanje velosipedsko odelo za muškarce, a za žene što kraću suknju jer to nije nikakva sramota pošto u Americi i Engleskoj dame već i na ulici nose takve suknje, pa im se niko ne smeje. Tokom letnjih meseci, izleti su bili važan gradskog života. Imućniji građani privremeno su se selili u svoje letnjikovce u Topčideru, putovali u neko letovalište ili banju, dok su izleti u okolinu grada bili prijatna letnja razonoda, dosutpna širim slojevima stanovništva. Popularna izletišta u okolini Beograda bila su Topčider i Košutnjak. Austrougarski putopisac Feliks Kanic zabeležio je da su, naročito nedeljom i praznikom, /…/ senovite staze, koje vode od železničke stanice i ka restoranima, pokrivene gomilama razdraganih ljudi, kao i da se svet najradije zaustavlja u šumovitom kutku oko Hajdučke česme. Izleti su bili prilika ne samo za odmor od svakodnevnih obaveza, već i za ležernije odevanje, prilagođeno aktivnostima na otvorenom. Na grupnoj fotografiji izletnika u okolini Beograda, iz zbirke Muzeja primenjene umetnosti, koju je oko 1900. godine snimio poznati fotograf Milan Jovanović, dokumentovan je bogat asortiman različitih muških i ženskih šešira. Dok žene, u skladu s modom toga vremena, nose upadljive i ukrašene šešire, na glavama muškaraca možemo videti gotovo sve tipove muškog oglavlja karakteristične za 19. i početak 20. veka: fes, cilindar, polucilindar, homburg, fedoru, žirado i kape koje su nošene kao deo uniforme. Iako je pravnik i političar Dimitrije Marinković u svojim uspomenama zabeležio da sredinom 19. veka fes nikom nije kao nešto neobično padalo u oči, dok su muški šeširi u ono vreme, a i docnije, bili vrlo retki, do početka 20. veka šešir je postao nezaobilazan detalj u muškom odevanju. *Posebnu zahvalnost na ustupljenim fotografijama, koje svedoče o nekadašnjem životu u Beogradu, dugujemo Milošu Jurišiću. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Manje poznate reči: Klizalište Prvog srpskog velosipedskog društva, prva decenija 20. veka; foto: kolekcija Miloša Jurišića Biciklista, prva decenija 20. veka; foto: kolekcija Miloša Jurišića Izletnici u Košutnjaku, Beograd, 1913; foto: kolekcija Miloša Jurišića Izletnici na jezeru u Kijevu, Beograd, 1909; foto: kolekcija Miloša Jurišića Milan Jovanović, Grupni portret izletnika, Beograd, oko 1900; foto: Wikimedia Commons / CC BY-SA 3.0 RS DEED / Muzej primenjene umetnosti u Beogradu / user: Gmihail
Ženska gradska nošnja i nacionalni kostim u Srbiji 19. veka
Tokom prvih decenija 19. veka, izgled gradske nošnje u Srbiji u potpunosti je usklađen sa osmansko-balkanskim kulturnim modelom i zajedničkom vizuelnom kulturom stanovnika osmanskih gradova. U knjizi Putešestvije po Srbiji Joakim Vujić detaljno je opisao odeću gradskog stanovništva, zatečenu prilikom posete Beogradu 1826. godine. U istoj knjizi, na ilustraciji Grigorija H. J. Vujića, vidi se muška, ženska i dečja odeća, znatno različita od one koju danas prepoznajemo kao srpsku gradsku nošnju i nacionalni kostim 19. veka. Dominantan element ovog odevnog obrasca jeste anterija (tur. entari), karakteristična duga, spreda otvorena haljina, koju su vekovima nosili i muškarci i žene širom Osmanskog carstva i to preko širokih, vrećastih pantalona – dimija. Po završetku ustaničkog perioda, a posebno po dobijanju autonomije 1830. godine, u Kneževini Srbiji dolazi do izražaja pluralizam kulturnih modela. U to vreme, selekcijom karakterističnih odevnih predmeta iz asortimana odeće stanovnika nekadašnjih osmanskih gradova, nastaje i nacionalni kostim. Ovaj proces odvijao se paralelno sa uspostavljanjem evropskog modnog sistema, dok je nova građanska elita doživljavala konstruisani nacionalni kostim kao autentično narodni, zbog čega je on često korišćen na građanskim porodičnim portretima kao vizuelna oznaka identiteta. Porodični portreti postepeno se uvode u srpsku građansku kulturu od kraja 18. veka u Habzburškoj monarhiji, dok građanstvo Kneževine Srbije prihvata slikanje i posedovanje porodičnih portreta početkom 19. veka, prilagođavajući njihovu ikonografiju potrebama i shvatanjima sopstvene sredine. U javnim i privatnim zbirkama, do danas su sačuvani brojni portreti, koji su bili nezaobilazan deo opreme građanskog doma i koji su isticali socijalni status prikazanih osoba. Osnovnu varijantu ženskog nacionalnog kostima činili su: fistan – duga haljina, presečena u struku, s karakterističnim srcolikim dekolteom, zatim košulja, marama za pokrivanje grudi, bajader – široki, dezenirani svileni pojas, libade – kratak žaket sa širokim rukavima, kao i i oglavlja – fes i tepeluk. Kao novoformirano odelo elitnog društvenog sloja i odelo s nacionalnim obeležjem, ovaj kostim susrećemo na zvaničnim portretima kneginja Ljubice Obrenović i Perside Karađorđević. Govoreći o odelu kneginje Ljubice, nemački putopisac Oto Dubislav Pirh (Otto Dubislav Pirch) navodi 1829. godine da je ono može biti još prostije nego u drugih varošanaka i razlikuje se samo lepim samurima i brilijantom u kosi. Britanski admiral Adolf Slejd (Adolphus Slade) kaže da je kneginja prilikom susreta, 1838. godine, bila obučena na grčki način, u krznenom žaketu, ogrtaču i s turbanom na glavi. Brilijant u kosi posebno se isticao kao deo oglavlja bogate gradske nošnje kneginje Perside. Velike i skupocene brilijantske grane, kojima je bila ukrašena njena traka za glavu – bareš, podsećale su na dijademu. Bogatstvo kneginjinog kostima prikazuje i njen portret iz zbirke Narodnog muzeja Srbije, rad Katarine Ivanović iz 1846–1847. godine. U vizuelnoj reprezentaciji pripadnica srpskih vladarskih i građanskih porodica često nalazimo elemente nacionalnog kostima kombinovane s modernom odećom. Na zvaničnom portretu, naslikanom oko 1865. godine, kneginja Julija Obrenović prikazana je, u skladu sa aktuelnim evropskim modnim trendovima, u haljini s krinolinom, uz koju nosi libade i tepeluk. Takođe, Karl Gebel (Carl Goebel) je 1881. godine naslikao kneginju Nataliju Obrenović, odevenu u luksuznu haljinu s turnirom, kombinovanu sa delovima nacionalnog kostima. Prvi portret čuva se danas u Narodnom muzeju Srbije, a drugi u Muzeju grada Beograda. Uobičajeno je da na porodičnim fotografijama iz poslednjih decenija 19. i s početka 20. veka viđamo bračne parove odevene tako da žena nosi neku od varijanti nacionalnog kostima, a muškarac moderno muško odelo. Od tradicionalnih elemenata nacionalnog kostima, koji su nošeni u kombinaciji s modernim haljinama evropskog kroja, u ženskom odevnom inventaru najduže su se zadržali libade i tepeluk. Francuski slavista Luj Leže beleži 1873. godine da su se vez na libadetu i biser na fesu [tepeluku] ostavljali […] dosad u nasleđe ženskim članovima porodice i prelazili su iz garderobe majke u devojačku spremu kćerke. Leže navodi i da je video osobe koje su nosile na fesu bisere u vrednosti od sto dukata. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Pavle Vasić, Odelo beogradskih građana oba pola, po Grigoriju H. J. Vujiću; privatno vlasništvo / arhiva autora Žaket – libade, Narodi muzej Kruševac; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED / Narodni muzej Kruševac / korisnik: Ioannes2909 Kapa – tepeluk i traka za glavu – bareš, druga polovina 19. veka, Muzej primenjene umetnosti, Beograd; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0 DEED / Muzej primenjene umetnosti u Beogradu Uroš Knežević, Kneginja Ljubica Obrenović, pre 1855, Narodni muzej u Beogradu; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Katarina Ivanović, Kneginja Persida Karađorđević, 1846–1847, Narodni muzej u Beogradu; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo
Odeća i vladarska reprezentacija: knez Miloš Obrenović
Na različitim područjima i u različitim kulturama, odeća je vekovima korišćena kao sredstvo za iskazivanje statusa. U 19. veku, tokom dinamičnog perioda izgradnje moderne države, u skladu sa društvenim i političkim okolnostima, i modelima osmanske i evropske vladarske reprezentacije, odeću je na ovaj način uspešno i promišljeno koristio ustanički vođa i srpski knez Miloš Obrenović. Po završetku Drugog srpskog ustanka 1817. godine, knez Miloš je u turskom odelu s čalmom na glavi i jemenijama na nogama imao više izgled bogatijeg sarafa ili trgovca nego političkog predstavnika srpskog naroda, piše istoričar Mihailo Gavrilović. Ovakav način odevanja vidimo na jednom od kneževih kanonskih portreta, koji je poznat pod nazivom Knez Miloš sa turbanom. Ovaj portret, danas u Narodnom muzeju Srbije, naslikao je 1824. godine u Kragujevcu Pavel Đurković. Kašmirski šal karakterističnog prugastog i cvetnog dezena, obmotan oko glave kao čalma, zajedno sa crvenom gornjom haljinom čije su ivice opervažene krznom i vezom metalnom niti, bio je tipičan element luksuznog odevanja imućnih hrišćana na osmanskom Balkanu toga vremena i izražavao je njihovu težnju da kroz vizuelni kod izjednače sopstveni status sa onim vladajućih slojeva. Iste godine Đurković je naslikao još dva kneževa portreta, na kojima je on prikazan u jednostavnijem, narodnom odelu, sa fesom na glavi. U turskom odelu knez Miloš je prisustvovao velikoj javnoj svečanosti čitanja Hatišerifa i berata, koja je održana u Beogradu, na Tašmajdanu, 1830. godine. Pošto je ovim dokumentima sultan Mahmud II dao Kneževini Srbiji autonomiju, a Miloša proglasio za naslednog kneza, knez je svoje odevanje prilagodio novonastaloj situaciji. U periodu posle 1830. godine, najčešća reprezentativna odeća kneza Miloša bila je dolama od crvene čoje, ukrašena vezom metalnom niti i gajtanima, uz koju je nosio kalpak od krzna s perjanicom. Fotograf i litograf Anastas Jovanović zabeležio je da knez govoraše da su se tako u staro doba Srbi nosili. I Novine srpske tokom prve vladavine kneza Miloša u svojim izveštajima označavaju ovo odelo kao staro srbsko odelo. Kompletan izgled odela možemo videti na nekoliko sačuvnih portreta kneza Miloša, među kojima je onaj iz zbirke Narodnog muzeja Srbije, rad Morica Dafingera (Moritz Daffinger) iz oko 1848. godine. Takođe, raskošna crvena dolama kneza Miloša, sačuvana je u zbirci Istorijskog muzeja Srbije, zajedno sa još šezdesetak odevnih predmeta koji su pripadali članovima dinastije Obrenovića. Reprezentativnosti Miloševe dolame svakako doprinosi činjenica da je ona sašivena u skladu sa visokim standardima krojenja muškog odela po meri. Istoričar Radoš Ljušić navodi da je na svadbi kneza Mihaila u Beču 1853. godine stari knez privukao znatno veću pažnju od mlađeg kneza i da se probijao kroz ogromnu masu znatiželjnog bečkog sveta, obučen u raskošno i bogato srpsko odelo, kao kakav stari srpski vitez. Staro srbsko odelo – dolamu knez je nosio u različitim svečanim prilikama. Jedna od njih bila je svečanost uručenja Velikog ordena sultana Mahmuda II (Nişan-ı Zişan), koja je održana u Bregovu na Timoku 1834. godine. Novine srpske izveštavaju da je knez prilikom same dodele ordena bio odeven u rusku uniformu, čime je iskazao poštovanje i privrženost ruskom caru kao pokrovitelju Srbije, ali i ruskom dvoru i njegovim ustanovama. Sutradan, kada je posetio vezira Husein-pašu, koji mu je prethodno svečano uručio orden, bio je obučen u staro srbsko odelo višnikaste boje, sa samur kalpakom na glavi. Ruska uniforma, koja se pominje u izveštaju iz Bregova, predstavlja još jedan važan model odevanja kneza Miloša u periodu posle sticanja autonomije 1830. godine. Nošenjem crnog surtuka sa generalskim epoletama i oznakama generalskog čina na jaki i manšetama po ruskom uzoru, knez je naglašavao svoj položaj i autonomiju Srbije u odnosu na vrhovnu osmansku vlast. U ruskoj uniformi, koju su nosila i njegova braća Jovan i Jevrem, prikazan je na portretu Uroša Kneževića iz 1835. godine, sačuvanom u zbirci Istorijskog muzeja Srbije. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Rečnik manje poznatih izraza: Pavel Đurković, Knez Miloš sa turbanom, 1824, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Pavel Đurković, Knez Miloš sa fesom, 1824, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Moric Dafinger, Knez Miloš, oko 1848, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Anastas Jovanović, Knez Miloš Obrenović, 1852, Narodna biblioteka Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodna biblioteka Srbije Uroš Knežević, Knez Miloš, 1835–1840, Istorijski muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Istorijski muzej Srbije / korisnik: Sadko
Kako je ženska tašna postala važan modni detalj?
Od najranijih vremena, tašne su bile koristan dodatak odeći koji su nosili i muškarci i žene. Nastanku moderne tašne kroz istoriju je prethodio niz različitih tipova, od srednjovekovnih tašnica nošenih na pojasu, preko džepova 18. veka, tašnica za nošenje knjiga i pribora za ručni rad, kao i tašnica za sitan novac. Na razvoj tašne kakvu nosimo danas uticala je u velikoj meri emancipacija žena krajem 19. i početkom 20. veka. Povećana mobilnost žena i njihovo značajnije učešće u poslovnom svetu doveli su do nastanka različitih tipova tašni, od putnih i poslovnih, do ručnih tašni za dan i elegantnih tašni za veče. Važan deo istorije tašne čini njen sadržaj, koji se vremenom menjao. U tašnama su se do danas zadržali novac, šminka i maramice, dok je pribor za ručni rad nestao zajedno sa nestankom ove aktivnosti iz društvenog života žena. Vremenom su u tašne stizali novi predmeti: metalnim i papirnim novčanicama pridružile su se kreditne kartice, asortiman šminke se vremenom povećavao, a platnene maramice, ručno ukrašene vezom, zamenila su su pakovanja potrošnih papirnih maramica. Nekadašnje mesto pribora za ručni rad zauzeli su različiti elektronski uređaji poput mobilnih telefona i tableta, dok su cigarete, koje su ušle u ženske tašne 1920-ih godina kao izraz borbe za jednakost, ponovo izbačene iz njih tokom poslednjih decenija, u skladu sa aktuelnim trendovima zdravog života. Za razliku od cipela, koje vremenom poprimaju oblik stopala osobe koja ih nosi, tašna postaje projekcija ličnosti načinom na koji se koristi. Tako psihoanalitičar Adam Filips (Adam Phillips) primećuje da ono što govorimo kada pričamo o tašnama – posebno kada ih razmatramo sa istorijskog ili estetskog stanovišta – može da zamagli njihovu intimnu dimenziju. Modna novinarka Ana Džonson (Anna Johnson) tašnu vidi kao intimnu ekstenziju tela, kućicu za život u pokretu ili prenosivi budoar prepun ruževa za usne i šnala za kosu, dok kustoskinja Кler Vilkoks (Claire Wilcox) ističe dualnu funkciju tašne, koja istovremeno i prikazuje i skriva, uspevajući da bude i javna i privatna. Tašna je stoga jedini modni predmet kod koga su jednako važne i spoljašnjost i unutrašnjost. Svako od nas je sigurno bar nekoliko puta, pošto je detaljno pregledao unutrašnjost tašne koja mu se na prvi pogled dopala, odustao od kupovine zaključivši da ona ipak nije mesto na koje može adekvatno da smesti prenosivi deo svoga ličnog sveta. Ženska ručna tašna razvija se u poslednjoj trećini 19. veka iz kožnih putnih torbi sa ručkom, metalnim kopčama i unutrašnjim pregradama. Ručne tašne od kože postaju obavezan modni detalj koji žene nose van kuće, uz dnevnu odeću – dugačke žakete, suknje i velike šešire. Кrajem 19. i početkom 20. veka, moderni su i različiti tipovi večernjih tašni. Među njima su tašne sa učkurom, u obliku vrećice, koje su često izrađivane od istog materijala kao odgovarajuća večernja haljina. U to vreme nošene su i kompaktne tašne od srebra, ukrašene graviranim ornamentima, i kožne tašnce za pozorišni dvogled. Bez obzira na njihove male dimenzije, unutrašnjost ovih tašni, imala je složenu strukturu, koja je podrazumevala čitav niz različitih pregrada, među kojima su bile pregrade za sitan novac i ogledalo, dok se u tašnama za pozorišni dvogled, pored pregrade za sam dvogled, našlo mesta i za lepezu, pufnu za puder, karticu za beleške i olovku. U odevanju savremene žene tašna predstavlja važan modni detalj, a među najpoznatijim proizvođačima tašni danas se nalaze brendovi kao što su Hermes (Hermès), Šanel, (Chanel), Luj Viton (Louis Vuitton), Guči (Gucci) i Botega Veneta (Bottega Veneta). Neki od klasičnih modela tašni, poput Šanelove tašne 2.55 ili Hermesovih tašni Birkin (Birkin) i Keli (Kelly), ne izlaze iz mode već decenijama. Dok su kultni Hermesovih modeli nazvani po glumicama Džejn Birkin (Jane Birkin) i Grejs Keli (Grace Kelly), luksuzna Džodi (Jodie) tašna brenda Botega Veneta dobila je ime po glumici Džodi Foster (Jodie Foster). Prilikom izrade ove tašne koristi se tehnika tkanja kožnih traka nazvana intrećato (intrecciato), koja predstavlja prepoznatljiv uzorak brenda. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1. Tašna, Firenca, oko 1450, Muzej tekstila (Museo del tessuto), Prato; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED 2. Džepovi, 1796, Institut za kostim Metropoliten muzeja, Njujork; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 DEED 3. Modna ilustracija, časopis Journal des dames et des modes, 1913; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 DEED / Rijksmuseum 4. Modna ilustracija, časopis Journal des dames et des modes, 1912; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 DEED / Rijksmuseum 5. Tašna od srebra, oko 1890; Okružni muzej umetnosti Los Anđelesa (LACMA); foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo
