Majke, moda i druge priče
Zanimljiva modna izložba pod nazivom M&Others, posvećena složenoj temi mode i materinstva otvorena je od 14. juna 2024. do 6. januara 2025. godine u Muzeju mode u belgijskom gradu Haseltu (Modemuseum Hasselt), koji je od Brisela udaljen svega oko sat vremena vožnje automobilom ili vozom. Povod za realizaciju izložbe bila je velika marijanska proslava u čast zaštitnice grada Haselta, Bogorodice – Loze Jesejeve (Virga Jesse), koja je održana od 11. do 25. avgusta 2024. godine. Ova proslava dešava se u Haseltu na svakih sedam godina već 340 godina, dok se u njenom središtu nalazi bojeni, drveni gotički kip Bogorodice iz 14. veka, koji se čuva u lokalnoj bazilici. O inspiraciji modnih kreatora verom, sakralnom umetnošću i Bogorodicom kao idealnom ženom i majkom, svedoče odabrani revijski modeli prikazani na izložbi. Među njima su modeli iz ikonične prolećne kolekcije Žan Pol Gotjea (Jean Paul Gaultier) za 2007. sa upečatljivim citatima iz katoličke vizuelne umetnosti, a tu je i model iz popularne Dolče & Gabana (Dolce & Gabbana) kolekcije Tailored Mosaic za 2013. godinu, zasnovane na motivima sa mozaika u vizantijskom stilu iz katerdale u Monrealeu na Siciliji. Izložba, čiji je kustos Iv Demun (Eve Demoen), prati odnos prema kulturnom identitetu majki, koji od 1900. godine dobija sve važnije mesto u društvu i modi. Pored haljina i korseta iz 19. veka, konstruisanih tako da prikriju promene na telu buduće majke, na izložbi se nalazi i naslovna stranica magazina Vanity Fair iz avgusta 1991. godine, sa aktom glumice Demi Mur (Demi Moore) u sedmom mesecu trudnoće, koji je snimila čuvena američka fotografkinja Eni Lajbovic (Annie Leibovitz). Polazeći od kulta Bogorodice i evropske građanske kulture, ova dinamična izložba stiže sve do savremenih modnih eksperimenata i polemika sa različitim društvenim stereotipima vezanim za žensko telo. Modna kreatorka Žan Lanven (Jeanne Lanvin), pošto je 1895, u tridesetoj godini, rodila ćerku Margerit (Marguerite), počela je da dizajnira dečiju odeću, da bi 1908. u svojoj modnoj kući otvorila dečije odeljenje, a 1909. godine i odeljenje za majke i ćerke, gde su majke mogle da kupe komplementarnu odeću za sebe i svoje devojčice. Tokom poslednjih decenija, ovakav koncept odevanja majki i ćerki u trendu je kao Mini Me. S druge strane, simbolična modna majka Madlen Vione (Madeleine Vionnet), predstavljena je na izložbi razgranatom instalacijom koja prikazuje njen veliki uticaj, kako na savremenike, tako i na modne kreatore budućih generacija. Pored toga što je, oslobađajući žensko telo od korseta, kreirala nove kanone ženske elegancije, Vione, čija je modna kuća s prekidima radila od 1912. do 1940. godine, davala je svojim zaposlenima porodiljsko odsustvo i obezbeđivala obdanište za njihovu decu. Na mnoge poznate modne kreatore uticala je ličnost i stil sopstvene majke. Kristijan Dior (Christian Dior) držao je na radnom stolu fotografiju majke Madlen Dior (Madeleine Dior) u haljini sa uskim strukom, po modi bel epoka. Kao omaž Madlen, uzak struk postao je karakterističan za Diorov New Look, lansiran 1947. godine. Dior je takođe nalazio inspiraciju u sećanjima na boje u enterijeru svoga dečačkog doma u Granvilu u Normandiji (Granville), gde se danas nalazi Muzej Kristijana Diora (Musée Christian Dior), ali i u raznim vrstama cveća u kućnom vrtu o kome se njegova majka brižljivo starala. Na izložbi se mogu videti i papirne lutke za oblačenje koje je sa 17 godina napravio Iv Sen Loran (Yves Saint Laurent) po uzoru na modnu odeću iz majčinog garderobera. U brojnim pričama o majkama, majčinskim figurama i modi, od kojih je u ovom blogu ukratko ispričano svega nekoliko, svoje mesto našle su i klasične Hermesove (Hermès) tašne Birkin (Birkin) i Keli (Kelly). Na letu iz Pariza u London 1984. godine, glumica Džejn Birkin (Jane Birkin) požalila se Žan-Luju Dimi (Jean-Louis Dumas), predsedniku i umetničkom direktoru modne kuće Hermes, kako ne može da nađe tašnu koja bi odgovarala svim njenim potrebama kao majke. Dima je ubrzo osmislio rešenje u vidu prostrane, funkcionalne pravougaone torbe. Ovaj Hermesov model, koji je sadržao čak i džepove za flašice za bebe, danas je poznat pod nazivom Birkin. Druga luksuzna Hermesova tašna Keli, ušla je u istoriju mode 1956. godine, kada je Grejs Keli (Grace Kelly), princeza od Monaka, pokušala da njome prikrije trudnički stomak pred nasrtljivim paparacima. Bogorodica – Loza Jesejeva (Virga Jesse), 14. Vek; bazilika u Haseltu; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0 / foto: Kris Van de Sande Izložba M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli Izložba M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli Izložba M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli Izložba M&Others, Muzej mode, Haselt, 10. septembar 2024; foto: D. Maskareli
Leto, umetnost i moda
Već dugo vremena leto predstavlja inspiraciju ne samo za modne kreatore, već i za druge vizuelne umetnike, dok sunčani, topli i dugi letnji dani od nas zahtevaju ozbiljne modne pripreme, bez obzira na to da li ih provodimo na poslu ili na odmoru. Pažljivo odabrana, praktična i kvalitetna letnja odeća, učiniće da prilikom brojnih i raznovrsnih letnjih aktivnosti budemo elegantni i u trendu, ali i da se osećamo prijatno, samouvereno i udobno. Kao sezona putovanja, istraživanja i novih iskustava, leto predstavlja lep povod da se osvrnemo na neke od kultnih predstava ovog godišnjeg doba u umetnosti, koje ukazuju na značaj mode u životu čoveka modernog doba. U svom eseju Slikar modernog života, objavljenom u listu Figaro 1863. godine, pesnik i umetnički kritičar Šarl Bodler (Charles Baudelaire) izneo je stav da je moda važan izraz modernosti, zamerajući savremenim umetnicima da svoje likove odevaju u odeću prošlosti. Džejms Tiso (James Tissot), slikar, ilustrator i karikaturista, poznat po realističnim portretima i žanr scenama, jedan je od umetnika na koje je uticao Bodler. Kao sin trgovca tekstilom i modiskinje, Tiso je još tokom odrastanja razvio osećaj za detalje odeće, kojima je posvetio posebnu pažnju. Poznato je da je ovaj umetnik u ateljeu imao bogat asortiman haljina u kojima je slikao svoje modele, kao i da je istu haljinu prikazivao više puta. Jedan od prepoznatljivih odevnih predmeta na Tisoovim slikama je bela letnja haljina za popodne od muslina, ukrašena karnerima i žutim mašnama, u skladu sa modom 1870-ih godina. U kompozicijama Leto (1876), Oficir i dame na palubi ratnog broda Kalkuta (oko 1876) i Proleće (oko 1878), ovu haljinu prate odgovarajući modni detalji kao što su šešir, suncobran ili lepeza. U drugoj polovini 19. veka, impresionistički pokret u umetnosti slavi lepotu trenutka i svakodnevnog života. Kao tema u delima impresionista često se javljaju leto i moda. Klod Mone (Claude Monet) naslikao je nekoliko letnjih žanr-scena koje su poznate pod nazivom Žena s suncobranom. Jedna od njih je Žena s suncobranom – gospođa Mone sa sinom (1875), koja je naslikana u Aržanteju (Argenteuil). Na slici je prikazana Moneova prva žena Kamij (Camille), u šetnji sa njihovim sinom Žanom (Jean) po vetrovitom letnjem danu. Pored bele letnje haljine, Kamij nosi šešir sa velom koji se vijori na vetru i otvoreni zeleni suncobran, uobičajeni modni detalj za to vreme. Po uzoru na Monea, motiv otvorenog suncobrana javiće se nešto kasnije i u slikarstvu Džona Singera Sardženta (John Singer Sargent), portretiste koji je koristio odeću kao moćnu alatku za izražavanje ličnosti i identiteta u vizuelnoj umetnosti. Na čuvenoj slici Doručak veslača (1880–1881), Pjer Ogist Renoar (Pierre-Auguste Renoir) prikazao je grupu svojih prijatelja, pripadnika pariskog mondenskog društva. Važan deo ove scene, smeštene na obalu Sene, na terasu restorana Mezon Furnez (Maison Fournaise) u blizini Pariza, čini najrazličitija muška i ženska, formalna i neformalna odeća: klasična muška odela sa cilindrom i polucilindrom, sportska odeća sa slamnatim šeširom, kao i moderna ženska odeća – haljine sa karnerima i čipkom uz koje su nošeni maštoviti šeširi ukrašeni cvećem i trakama. Među ličnostima prikazanim na slici nalazi se i Alin Šarigo (Aline Charigot), krojačica, Renoarov model i buduća supruga, koja u donjem levom uglu sedi za stolom sa svojim psom. Pored Renoarovog Doručka veslača, jedna od najpopularnijih predstava leta i mode u umetnosti je slika Žorža Seraa (Georges Seurat) Nedeljno popodne na ostrvu Grand Žat (1884). Ova neoimpresionistička slika, rađena je u tehnici poentilizma, koja podrazumeva nanošenje boja na slikarsku površinu kratkim potezima (tačkama), da bi se u oku posmatrača stvorila iluzija celovitosti forme. Među odećom različitih slojeva pariskog društva, u parku na ostrvu Grand Žat, posebnu pažnju privlači ženska odeća iz perioda mode turnira, koji je trajao tokom 1870-ih i 1880-ih godina. Upadljive siluete turnira, podupirača koji su širili suknju u zadnjem delu, daju kompleksnoj Seraovoj slici kvalitet zanimljivog modnog svedočanstva. Džejms Tiso, Leto, 1876; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Tejt Britanija Džejms Tiso, Proleće, 1878; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Klod Mone, Žena s suncobranom – gospođa Mone sa sinom, 1875; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Nacionalna galerija umetnosti u Vašingtonu Pjer Ogist Renoar, Doručak veslača, 1880–1881; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Zbirka Filips Žorž Sera, Nedeljno popodne na ostrvu Grand Žat, 1884; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Institut umetnosti u Čikagu
Stil za medalju: kratka istorija olimpijske mode
Od 26. jula do 11. avgusta 2024. godine, Pariz, jedna od svetskih prestonica mode, umetnosti i stila, naći će se po treći put u ulozi domaćina Olimpijskih igara. Važan deo vizuelnog identiteta ove velike međunarodne sportske manifestacije, koja, uz sportiste i publiku, okuplja brojno osoblje, zvaničnike i medijske ekipe, čine prepoznatljive olimpijske uniforme. Pored svoje primarne funkcije, da obezbede udobnost, pokretljivost i zaštitu, ove uniforme služe i kao sredstvo vizuelne komunikacije, tako što označavaju ne samo nacionalni identiet, već i uloge različitih učesnika u protokolarnom i takmičarskom delu igara. Takođe, one odražavaju aktuelne trendove u industriji sportske odeće, moralne kodekse vremena, budžetska ograničenja i različite strategije nacionalnog brendiranja. Na ranim Olimpijskim igrama, učesnici su nosili sopstvenu sportsku opremu i odeću, zbog čega je, radi lakše identifikacije, uvedena odeća određene boje i oznake poput bedževa ili traka za ruku. Razvoj ceremonijala direktno je uticao na razvoj dizajna olimpijskih uniformi. Na otvaranju Olimpijskih igara u Londonu 1908, prvi put je održana Parada nacija, defile nacionalnih timova, koji je postao jedna od najprepoznatljivijih olimpijskih tradicija. Na Paradi nacija u Parizu 1924. godine, brojni učesnici pojavili su se u nacionalnim uniformama, što je doprinelo vizuelnoj dinamici ovog događaja, koji je u međuvremenu postao svojevrsni vizuelni i modni spektakl. Sa jačanjem medijskog uticaja posle Drugog svetskog rata, različiti autori počinju da ispisuju istoriju olimpijske mode. Jedan od njih je francuski modni kreator Andre Kurež (André Courrèges), koji je dizajnirao uniforme za osoblje Olimpijskih igara u Minhenu 1972. Da bi se distancirali od Olimpijskih igara u Berlinu 1936, koje su održane pod senkom nacističkog režima, organizatori su želeli da događaju u Minhenu daju opušten i neformalan karakter. Njihov zahtev je bio da uniforme budu inspirisane bavarskim folklorom i safari stilom, dok je definisana paleta boja obuhvatala svetlo plavu, zelenu, boju lavande, narandžastu i srebrno sivu. Imajući u vidu ove smernice, Kurež je dizajnirao praktičnu odeću koja je uključivala kombinezone, bejzbol kape, mini suknje i žakete. Ova odeća zapamćena je i po tome što ju je, kao hostesa u Minhenu, nosila buduća švedska kraljica Silvija, koja je tom prilikom upoznala svog supruga, tadašnjeg prestolonaslednika i sadašnjeg švedskog kralja Karla XVI Gustafa. Među dizajnerima olimpijskih uniformi vremenom su se našla imena poput Ralfa Lorena (Ralph Lauren), Đorđa Armanija (Giorgio Armani), Isija Mijakea (Issey Miyake) i Kristijana Lubotena (Christian Louboutin). Za Olimpijske igre u Londonu 2012, Stela Makartni (Stella McCartney) dizajnirala je kompletnu olimpijsku kolekciju za tim Velike Britanije. Tom prilikom izjavila je da su takmičarske uniforme za nju predstavljale veći izazov od ceremonijalnih. Motiv dekonstruisane zastave Ujedinjenog Kraljevstva (Union Jack), koji je 2012. godine upotrebila Makartni, bio je kritikovan kao previše plav. Zbog toga je za Olimpijske igre u Rio de Žaneiru 2016. odabrala heraldički dizajn s floralnim amblemima četiri britanske nacije, devizom na latinskom jeziku Ivncti in vno (Spojeni u jedno) i logom GB. Uz udobnost i praktičnost, olimpijske uniforme Stele Makartni karakterišu smeli grafički printovi, boje i inspriacija britanskim nasleđem. Predstavljanja olimpijskih uniformi timova zemalja učesnica tradicionalno privlače pažnju u nedeljama koje prethode otvaranju Olimpijskih igara. Na Olimpijskim igrama u Parizu 2024, tim Francuske pojaviće se na Paradi nacija u uniformama brenda Berluti. Dizajn ovih tamnoplavih odela, modernih verzija smokinga, otelovljuje eleganciju i sofisticiranost kao sinonime za stil zemlje domaćina. Srpski olimpijci braniće u Parizu nacionalne boje u uniformama brenda PEAK. Dizajn olimpijske kolekcije Tima Srbije baziran je na bojama nacionalne zastave – crvenoj, plavoj i beloj, ali i na simbolima, među kojima se ističe krst kao univerzalni simbol vere, nade, ljubavi i pobede. Poster za takmičenja u mačevanju na Svetskoj izložbi i Olimpijskim igrama u Parizu 1900; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Nacionalni plivački tim SAD na Olimpijskim igrama u Parizu 1924; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Odeća volontera na Olimpijskim igrama u Minhenu 1972; foto: Vikimedijina ostava / CC BY 1.0 / korisnik: H-stt Parada nacija na otvaranju Olimpijskih igara u Londonu 2012; foto: Vikimedijina ostava / CC BY 2.0 / Department for Culture, Media and Sport Sportisti iz Srbije na otvaranju Zimskih olimpijskih igara u Vankuveru 2010; foto: Vikimedijina ostava / CC BY 2.0 / Jude Freeman
Moda, identitet i kultura življenja u Beogradu u 19. i početkom 20. veka: verski praznici i balovi
U 19. i početkom 20. veka verski praznici bili su važan segment identiteta i društvenog života u Beogradu. Proslava verskih praznika bila je veoma značajan događaj u porodici, tako da su pred svaki praznik kuće detaljno čišćene, a spremana su i brojna tradicionalna jela i kolači. Srpska krsna slava jedan je od elemenata koji su danas uvršteni na UNESKO-vu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa. Kao svečana proslava porodičnog sveca zaštitnika, slava je, pored verske, imala i snažnu društvenu komponentu, što je podrazumevalo razmenu poseta. Na dane velikih slava, kao što je npr. sv. Nikola, na ulicama Beograda mogli su se videti svečano odeveni bračni parovi, koji su, pešice ili fijakerom, obilazili poznanike svečare. Muškarci su nosili crno odelo, crni kaput, šešir ili cilindar, a žene svečane haljine za posete, obično tamnijih boja sa malo diskretnog nakita i obaveznim šeširom. Na crtežu austrougarskog putopisca Feliksa Kanica (Felix Kanitz) iz 1859. godine, prikazana je slava u jednoj beogradskoj porodici. Članovi porodice, odeveni u nacionalni kostim, prikazani su kako dočekuju goste u enterijeru čiji je izgled u potpunosti usklađen sa kulturnim modelom građanske Evrope. Iako od sredine 19. veka u Beogradu preovlađuje uticaj evropske mode, nacionalni kostim, kao odeća sa odgovarajućom simbolikom, još uvek se nosi na slavama i u drugim svečanim prilikama. Badnje veče, Božić i Uskrs obeležavali su se uglavnom u krugu porodice. Iz kuće se išlo samo u crkvu ili u posetu starijima radi čestitanja. Pravnik i političar Kosta Hristić beleži u svojim uspomenama da se na Veliki petak vrši po svima crkvama svečana ceremonija iznošenja plaštanice, što je naročito toržestveno vršeno u Sabornoj crkvi. Posebno mesto u dečijem kalendaru praznika zauzimala je Lazareva subota ili Vrbica, koja je bila povod i da se deci kupi nova svečana odeća za prazničnu povorku. Devojčice su tom prilikom nosile svilene haljinice, šeširiće i lakovane cipelice, a dečaci popularna matroska odela i mornarske kapice. Hristić se takođe seća sitnih trgovaca koji udešavaju svoje izloge čitavim vencima zvoncadi za Vrbicu, dečijim kapama, haljinicama, slamnatim šeširima, ali i onih krupnih, sa pomodnom robom u novim fasonima, šeširima filcanim i od paname, sve od najnovije forme i boje. Tokom balske sezone, koja je trajala od decembra do kraja marta ili početka aprila, u Beogradu je priređivan veliki broj balova. Kao organizatori balova javljala su se brojna udruženja među kojima su Žensko društvo, Oficirski kor beogradskog garnizona, Beogradsko pevačko društvo, Beogradska streljačka družina, Zanatlijsko udruženje, Beogradska trgovačka omladina ili Beogradsko radničko društvo. Balovi često su održavani u Građanskoj kasini, koje je osnovana 1869. godine i koja se nalazila u Glavnoj čaršiji, na uglu današnjih ulica Kralja Petra i Kneza Mihaila. Ova ustanova imala je veliki značaj za razvoj društvenog života u Beogradu. Pored balova, tu su održavani koncerti, besede, zabave i umetničke izložbe, dok je čitaonica Građanske kasine imala probranu biblioteku, a redovno je dobijala domaće i strane novine i časopise. Najsvečaniji su bili dvorski balovi kojima su prisustvovale visoke vojne ličnosti, političari, diplomate i ugledni trgovci sa porodicama. Kosta Hristić ostavio je pisano svedočanstvo o jednom od balova koji su priredili knez Mihailo i kneginja Julija. Ovom balu prisustvovali su gosti iz sviju redova građanstva: trgovci u odelu evropskom ili „turskom“, žene u srpskom odelu sa tepelucima, pušćulama, bajaderima i niskama bisera i dukata, mlade žene i devojke u širokim krinolinama, ali i ljudi u turskoj i austrijskoj uniformi, kao što su gradski paša i viši austrijski oficiri iz Zemuna i Pančeva. Dvorski balovi bili su posebno glamurozni osamdesetih godina, u vreme trajanja braka kralja Milana Obrenovića i kraljice Natalije, kao i tokom boravka Natalije u Srbiji kao kraljice majke sredinom devedesetih godina 19. veka. Na dvorskim balovima, pored balske toalete, kao kao kodeks odevanja (dress code) za žene često se pojavljivao i nacionalni kostim. Posebnu popularnost uživali su tzv. kostimirani balovi na kojima su, umesto balskih toaleta, nošene raznovrsne narodne nošnje i egzotični kostimi. Rečnik manje poznatih izraza: Plaštanica – bogoslužbena tkanina sa izvezenim ili naslikanim Hristovim telom neposredno posle skidanja sa krsta Tepeluk (tr. tepelik) – plitka ženska kapa od crvene čoje, ukrašena vezom biserima i nošena kao deo srpskog nacionalnog kostima Pušćula (tr. püskül) – kićanka Bajader – dug i širok dezenirani svileni pojas sa resama, nošen kao deo srpskog nacionalnog kostima. Krsna slava u jednoj porodici, Beograd, 1859; izvor: Kanic, F. (1989), Srbija : zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka, prva knjiga, Beograd, Srpska književna zadruga. Kostim za šetnju i posete; Nedelja, Beograd, 21. februar 1910. Proletnje dečje odelo; Nedelja, Beograd, 7. februar 1910. Haljina za izlaz za odraslije devojčice; Nedelja, Beograd, 14. februar 1910. Savremena balska haljina i najnovija proletnja haljina, fazon „Direktoar“; Nedelja, Beograd, 21. februar 1910.
Moda, identitet i kultura življenja u Beogradu u 19. i početkom 20. veka: posela, sport, rekreacija i izleti
Tokom 19. veka, intenzivno se razvijao društveni život u Beogradu. Popularan vid društvenog okupljanja bila su ženska posela, koja su se održavala još od kraja tridesetih godina. Prva posela organizovale su Marija Milutinović, zvana Maca Punktatorka, žena pesnika Sime Milutinovića – Sarajlije, a potom i Anka Konstantinović, ćerka Jevrema Obrenovića, brata kneza Miloša. Na poselima se raspravljalo o različitim ženskim temama, među kojima je važno mesto zauzimala moda. Takođe, okupljene žene su se upoznavale sa evropskom kulturom, savetovale kako da vaspitavaju decu ili urede kuću, a pretresali su se i različiti dnevni događaji. Krajem 19. i početkom 20. veka ovakva okupljanja postala su poznata kao žurevi. Ovaj naziv potiče od francuskog termina žur-fiks (jour fixe), koji je označavao utvrđen dan u nedelji kada je domaćica dočekivala svoje prijateljice. Nezaobilazan deo života Beograđana postale su i različite sportske aktivnosti. Na gradskim ulicama, posebno na Šetalištu u ulici Kneza Miloša, mogli su se videti muškarci i žene koji su rekreativno jahali. Među prvim ženama koje su se bavile ovim sportom bile su ćerke kneza Aleksandra Karađorđevića. Jahale su na ženskim sedlima, sa polucilindrima na glavi i u čizmama. Prve konjičke trke u Beogradu organizovao je 1863. godine knez Mihailo Obrenović, koji je i sam bio odličan jahač i veliki ljubitelj konjičkog sporta. U Beogradu se takođe razvijaju mačevanje i streljaštvo, kao i gimnastika i borilački sportovi. Mačevalačko društvo Srpski mač, osnovano je 1897. godine, da bi 1906. godine bio osnovan i istoimeni fudbalski klub. Fudbalski klub Soko osnovan je 1903, a BSK (Beogradski sportski klub) 1911. godine, dok je Prvo srpsko društvo za gimnastiku i borenje osnovao još 1857. godine slikar Steva Todorović. U poslednjim decenijama 19. veka pojavljuju se rekreativni sportovi kao što su biciklizam, klizanje, tenis i plivanje. Prvo srpsko velosipedsko društvo osnovano je 1884. godine. Ovo društvo imalo je i svoje klizalište koje se nalazilo na mestu današnjeg Doma vojske. Izveštač lista Politika zapazio je u januaru 1905. godine na klizalištu Prvog srpskog velosipedskog društva da muški i ženski klizači nisu odeveni onako, kako bi trebalo da bude, preporučujući kao odeću za klizanje velosipedsko odelo za muškarce, a za žene što kraću suknju jer to nije nikakva sramota pošto u Americi i Engleskoj dame već i na ulici nose takve suknje, pa im se niko ne smeje. Tokom letnjih meseci, izleti su bili važan gradskog života. Imućniji građani privremeno su se selili u svoje letnjikovce u Topčideru, putovali u neko letovalište ili banju, dok su izleti u okolinu grada bili prijatna letnja razonoda, dosutpna širim slojevima stanovništva. Popularna izletišta u okolini Beograda bila su Topčider i Košutnjak. Austrougarski putopisac Feliks Kanic zabeležio je da su, naročito nedeljom i praznikom, /…/ senovite staze, koje vode od železničke stanice i ka restoranima, pokrivene gomilama razdraganih ljudi, kao i da se svet najradije zaustavlja u šumovitom kutku oko Hajdučke česme. Izleti su bili prilika ne samo za odmor od svakodnevnih obaveza, već i za ležernije odevanje, prilagođeno aktivnostima na otvorenom. Na grupnoj fotografiji izletnika u okolini Beograda, iz zbirke Muzeja primenjene umetnosti, koju je oko 1900. godine snimio poznati fotograf Milan Jovanović, dokumentovan je bogat asortiman različitih muških i ženskih šešira. Dok žene, u skladu s modom toga vremena, nose upadljive i ukrašene šešire, na glavama muškaraca možemo videti gotovo sve tipove muškog oglavlja karakteristične za 19. i početak 20. veka: fes, cilindar, polucilindar, homburg, fedoru, žirado i kape koje su nošene kao deo uniforme. Iako je pravnik i političar Dimitrije Marinković u svojim uspomenama zabeležio da sredinom 19. veka fes nikom nije kao nešto neobično padalo u oči, dok su muški šeširi u ono vreme, a i docnije, bili vrlo retki, do početka 20. veka šešir je postao nezaobilazan detalj u muškom odevanju.* *Posebnu zahvalnost na ustupljenim fotografijama, koje svedoče o nekadašnjem životu u Beogradu, dugujemo Milošu Jurišiću. Manje poznate reči: Klizalište Prvog srpskog velosipedskog društva, prva decenija 20. veka; foto: kolekcija Miloša Jurišića Biciklista, prva decenija 20. veka; foto: kolekcija Miloša Jurišića Izletnici u Košutnjaku, Beograd, 1913; foto: kolekcija Miloša Jurišića Izletnici na jezeru u Kijevu, Beograd, 1909; foto: kolekcija Miloša Jurišića Milan Jovanović, Grupni portret izletnika, Beograd, oko 1900; foto: Wikimedia Commons / CC BY-SA 3.0 RS DEED / Muzej primenjene umetnosti u Beogradu / user: Gmihail
Ženska gradska nošnja i nacionalni kostim u Srbiji 19. veka
Tokom prvih decenija 19. veka, izgled gradske nošnje u Srbiji u potpunosti je usklađen sa osmansko-balkanskim kulturnim modelom i zajedničkom vizuelnom kulturom stanovnika osmanskih gradova. U knjizi Putešestvije po Srbiji Joakim Vujić detaljno je opisao odeću gradskog stanovništva, zatečenu prilikom posete Beogradu 1826. godine. U istoj knjizi, na ilustraciji Grigorija H. J. Vujića, vidi se muška, ženska i dečja odeća, znatno različita od one koju danas prepoznajemo kao srpsku gradsku nošnju i nacionalni kostim 19. veka. Dominantan element ovog odevnog obrasca jeste anterija (tur. entari), karakteristična duga, spreda otvorena haljina, koju su vekovima nosili i muškarci i žene širom Osmanskog carstva i to preko širokih, vrećastih pantalona – dimija. Po završetku ustaničkog perioda, a posebno po dobijanju autonomije 1830. godine, u Kneževini Srbiji dolazi do izražaja pluralizam kulturnih modela. U to vreme, selekcijom karakterističnih odevnih predmeta iz asortimana odeće stanovnika nekadašnjih osmanskih gradova, nastaje i nacionalni kostim. Ovaj proces odvijao se paralelno sa uspostavljanjem evropskog modnog sistema, dok je nova građanska elita doživljavala konstruisani nacionalni kostim kao autentično narodni, zbog čega je on često korišćen na građanskim porodičnim portretima kao vizuelna oznaka identiteta. Porodični portreti postepeno se uvode u srpsku građansku kulturu od kraja 18. veka u Habzburškoj monarhiji, dok građanstvo Kneževine Srbije prihvata slikanje i posedovanje porodičnih portreta početkom 19. veka, prilagođavajući njihovu ikonografiju potrebama i shvatanjima sopstvene sredine. U javnim i privatnim zbirkama, do danas su sačuvani brojni portreti, koji su bili nezaobilazan deo opreme građanskog doma i koji su isticali socijalni status prikazanih osoba. Osnovnu varijantu ženskog nacionalnog kostima činili su: fistan – duga haljina, presečena u struku, s karakterističnim srcolikim dekolteom, zatim košulja, marama za pokrivanje grudi, bajader – široki, dezenirani svileni pojas, libade – kratak žaket sa širokim rukavima, kao i i oglavlja – fes i tepeluk. Kao novoformirano odelo elitnog društvenog sloja i odelo s nacionalnim obeležjem, ovaj kostim susrećemo na zvaničnim portretima kneginja Ljubice Obrenović i Perside Karađorđević. Govoreći o odelu kneginje Ljubice, nemački putopisac Oto Dubislav Pirh (Otto Dubislav Pirch) navodi 1829. godine da je ono može biti još prostije nego u drugih varošanaka i razlikuje se samo lepim samurima i brilijantom u kosi. Britanski admiral Adolf Slejd (Adolphus Slade) kaže da je kneginja prilikom susreta, 1838. godine, bila obučena na grčki način, u krznenom žaketu, ogrtaču i s turbanom na glavi. Brilijant u kosi posebno se isticao kao deo oglavlja bogate gradske nošnje kneginje Perside. Velike i skupocene brilijantske grane, kojima je bila ukrašena njena traka za glavu – bareš, podsećale su na dijademu. Bogatstvo kneginjinog kostima prikazuje i njen portret iz zbirke Narodnog muzeja Srbije, rad Katarine Ivanović iz 1846–1847. godine. U vizuelnoj reprezentaciji pripadnica srpskih vladarskih i građanskih porodica često nalazimo elemente nacionalnog kostima kombinovane s modernom odećom. Na zvaničnom portretu, naslikanom oko 1865. godine, kneginja Julija Obrenović prikazana je, u skladu sa aktuelnim evropskim modnim trendovima, u haljini s krinolinom, uz koju nosi libade i tepeluk. Takođe, Karl Gebel (Carl Goebel) je 1881. godine naslikao kneginju Nataliju Obrenović, odevenu u luksuznu haljinu s turnirom, kombinovanu sa delovima nacionalnog kostima. Prvi portret čuva se danas u Narodnom muzeju Srbije, a drugi u Muzeju grada Beograda. Uobičajeno je da na porodičnim fotografijama iz poslednjih decenija 19. i s početka 20. veka viđamo bračne parove odevene tako da žena nosi neku od varijanti nacionalnog kostima, a muškarac moderno muško odelo. Od tradicionalnih elemenata nacionalnog kostima, koji su nošeni u kombinaciji s modernim haljinama evropskog kroja, u ženskom odevnom inventaru najduže su se zadržali libade i tepeluk. Francuski slavista Luj Leže beleži 1873. godine da su se vez na libadetu i biser na fesu [tepeluku] ostavljali […] dosad u nasleđe ženskim članovima porodice i prelazili su iz garderobe majke u devojačku spremu kćerke. Leže navodi i da je video osobe koje su nosile na fesu bisere u vrednosti od sto dukata. Pavle Vasić, Odelo beogradskih građana oba pola, po Grigoriju H. J. Vujiću; privatno vlasništvo / arhiva autora Žaket – libade, Narodi muzej Kruševac; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED / Narodni muzej Kruševac / korisnik: Ioannes2909 Kapa – tepeluk i traka za glavu – bareš, druga polovina 19. veka, Muzej primenjene umetnosti, Beograd; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 3.0 DEED / Muzej primenjene umetnosti u Beogradu Uroš Knežević, Kneginja Ljubica Obrenović, pre 1855, Narodni muzej u Beogradu; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo Katarina Ivanović, Kneginja Persida Karađorđević, 1846–1847, Narodni muzej u Beogradu; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo
Odeća i vladarska reprezentacija: knez Miloš Obrenović
Na različitim područjima i u različitim kulturama, odeća je vekovima korišćena kao sredstvo za iskazivanje statusa. U 19. veku, tokom dinamičnog perioda izgradnje moderne države, u skladu sa društvenim i političkim okolnostima, i modelima osmanske i evropske vladarske reprezentacije, odeću je na ovaj način uspešno i promišljeno koristio ustanički vođa i srpski knez Miloš Obrenović. Po završetku Drugog srpskog ustanka 1817. godine, knez Miloš je u turskom odelu s čalmom na glavi i jemenijama na nogama imao više izgled bogatijeg sarafa ili trgovca nego političkog predstavnika srpskog naroda, piše istoričar Mihailo Gavrilović. Ovakav način odevanja vidimo na jednom od kneževih kanonskih portreta, koji je poznat pod nazivom Knez Miloš sa turbanom. Ovaj portret, danas u Narodnom muzeju Srbije, naslikao je 1824. godine u Kragujevcu Pavel Đurković. Kašmirski šal karakterističnog prugastog i cvetnog dezena, obmotan oko glave kao čalma, zajedno sa crvenom gornjom haljinom čije su ivice opervažene krznom i vezom metalnom niti, bio je tipičan element luksuznog odevanja imućnih hrišćana na osmanskom Balkanu toga vremena i izražavao je njihovu težnju da kroz vizuelni kod izjednače sopstveni status sa onim vladajućih slojeva. Iste godine Đurković je naslikao još dva kneževa portreta, na kojima je on prikazan u jednostavnijem, narodnom odelu, sa fesom na glavi. U turskom odelu knez Miloš je prisustvovao velikoj javnoj svečanosti čitanja Hatišerifa i berata, koja je održana u Beogradu, na Tašmajdanu, 1830. godine. Pošto je ovim dokumentima sultan Mahmud II dao Kneževini Srbiji autonomiju, a Miloša proglasio za naslednog kneza, knez je svoje odevanje prilagodio novonastaloj situaciji. U periodu posle 1830. godine, najčešća reprezentativna odeća kneza Miloša bila je dolama od crvene čoje, ukrašena vezom metalnom niti i gajtanima, uz koju je nosio kalpak od krzna s perjanicom. Fotograf i litograf Anastas Jovanović zabeležio je da knez govoraše da su se tako u staro doba Srbi nosili. I Novine srpske tokom prve vladavine kneza Miloša u svojim izveštajima označavaju ovo odelo kao staro srbsko odelo. Kompletan izgled odela možemo videti na nekoliko sačuvnih portreta kneza Miloša, među kojima je onaj iz zbirke Narodnog muzeja Srbije, rad Morica Dafingera (Moritz Daffinger) iz oko 1848. godine. Takođe, raskošna crvena dolama kneza Miloša, sačuvana je u zbirci Istorijskog muzeja Srbije, zajedno sa još šezdesetak odevnih predmeta koji su pripadali članovima dinastije Obrenovića. Reprezentativnosti Miloševe dolame svakako doprinosi činjenica da je ona sašivena u skladu sa visokim standardima krojenja muškog odela po meri. Istoričar Radoš Ljušić navodi da je na svadbi kneza Mihaila u Beču 1853. godine stari knez privukao znatno veću pažnju od mlađeg kneza i da se probijao kroz ogromnu masu znatiželjnog bečkog sveta, obučen u raskošno i bogato srpsko odelo, kao kakav stari srpski vitez. Staro srbsko odelo – dolamu knez je nosio u različitim svečanim prilikama. Jedna od njih bila je svečanost uručenja Velikog ordena sultana Mahmuda II (Nişan-ı Zişan), koja je održana u Bregovu na Timoku 1834. godine. Novine srpske izveštavaju da je knez prilikom same dodele ordena bio odeven u rusku uniformu, čime je iskazao poštovanje i privrženost ruskom caru kao pokrovitelju Srbije, ali i ruskom dvoru i njegovim ustanovama. Sutradan, kada je posetio vezira Husein-pašu, koji mu je prethodno svečano uručio orden, bio je obučen u staro srbsko odelo višnikaste boje, sa samur kalpakom na glavi. Ruska uniforma, koja se pominje u izveštaju iz Bregova, predstavlja još jedan važan model odevanja kneza Miloša u periodu posle sticanja autonomije 1830. godine. Nošenjem crnog surtuka sa generalskim epoletama i oznakama generalskog čina na jaki i manšetama po ruskom uzoru, knez je naglašavao svoj položaj i autonomiju Srbije u odnosu na vrhovnu osmansku vlast. U ruskoj uniformi, koju su nosila i njegova braća Jovan i Jevrem, prikazan je na portretu Uroša Kneževića iz 1835. godine, sačuvanom u zbirci Istorijskog muzeja Srbije. Rečnik manje poznatih izraza: Pavel Đurković, Knez Miloš sa turbanom, 1824, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Pavel Đurković, Knez Miloš sa fesom, 1824, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Moric Dafinger, Knez Miloš, oko 1848, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodni muzej Srbije Anastas Jovanović, Knez Miloš Obrenović, 1852, Narodna biblioteka Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Narodna biblioteka Srbije Uroš Knežević, Knez Miloš, 1835–1840, Istorijski muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Istorijski muzej Srbije / korisnik: Sadko
Kako je ženska tašna postala važan modni detalj?
Od najranijih vremena, tašne su bile koristan dodatak odeći koji su nosili i muškarci i žene. Nastanku moderne tašne kroz istoriju je prethodio niz različitih tipova, od srednjovekovnih tašnica nošenih na pojasu, preko džepova 18. veka, tašnica za nošenje knjiga i pribora za ručni rad, kao i tašnica za sitan novac. Na razvoj tašne kakvu nosimo danas uticala je u velikoj meri emancipacija žena krajem 19. i početkom 20. veka. Povećana mobilnost žena i njihovo značajnije učešće u poslovnom svetu doveli su do nastanka različitih tipova tašni, od putnih i poslovnih, do ručnih tašni za dan i elegantnih tašni za veče. Važan deo istorije tašne čini njen sadržaj, koji se vremenom menjao. U tašnama su se do danas zadržali novac, šminka i maramice, dok je pribor za ručni rad nestao zajedno sa nestankom ove aktivnosti iz društvenog života žena. Vremenom su u tašne stizali novi predmeti: metalnim i papirnim novčanicama pridružile su se kreditne kartice, asortiman šminke se vremenom povećavao, a platnene maramice, ručno ukrašene vezom, zamenila su su pakovanja potrošnih papirnih maramica. Nekadašnje mesto pribora za ručni rad zauzeli su različiti elektronski uređaji poput mobilnih telefona i tableta, dok su cigarete, koje su ušle u ženske tašne 1920-ih godina kao izraz borbe za jednakost, ponovo izbačene iz njih tokom poslednjih decenija, u skladu sa aktuelnim trendovima zdravog života. Za razliku od cipela, koje vremenom poprimaju oblik stopala osobe koja ih nosi, tašna postaje projekcija ličnosti načinom na koji se koristi. Tako psihoanalitičar Adam Filips (Adam Phillips) primećuje da ono što govorimo kada pričamo o tašnama – posebno kada ih razmatramo sa istorijskog ili estetskog stanovišta – može da zamagli njihovu intimnu dimenziju[U1] . Modna novinarka Ana Džonson (Anna Johnson) tašnu vidi kao intimnu ekstenziju tela[U2] , kućicu za život u pokretu [U3] ili prenosivi budoar prepun ruževa za usne i šnala za kosu[U4] , dok kustoskinja Кler Vilkoks (Claire Wilcox) ističe dualnu funkciju tašne, koja istovremeno i prikazuje i skriva, uspevajući da budei javna i privatna. Tašna je stoga jedini modni predmet kod koga su jednako važne i spoljašnjost i unutrašnjost. Svako od nas je sigurno bar nekoliko puta, pošto je detaljno pregledao unutrašnjost tašne koja mu se na prvi pogled dopala, odustao od kupovine zaključivši da ona ipak nije mesto na koje može adekvatno da smesti prenosivi deo svoga ličnog sveta. Ženska ručna tašna razvija se u poslednjoj trećini 19. veka iz kožnih putnih torbi sa ručkom, metalnim kopčama i unutrašnjim pregradama. Ručne tašne od kože postaju obavezan modni detalj koji žene nose van kuće, uz dnevnu odeću – dugačke žakete, suknje i velike šešire. Кrajem 19. i početkom 20. veka, moderni su i različiti tipovi večernjih tašni. Među njima su tašne sa učkurom, u obliku vrećice, koje su često izrađivane od istog materijala kao odgovarajuća večernja haljina. U to vreme nošene su i kompaktne tašne od srebra, ukrašene graviranim ornamentima, i kožne tašnce za pozorišni dvogled. Bez obzira na njihove male dimenzije, unutrašnjost ovih tašni, imala je složenu strukturu, koja je podrazumevala čitav niz različitih pregrada, među kojima su bile pregrade za sitan novac i ogledalo, dok se u tašnama za pozorišni dvogled, pored pregrade za sam dvogled, našlo mesta i za lepezu, pufnu za puder, karticu za beleške i olovku. U odevanju savremene žene tašna predstavlja važan modni detalj, a među najpoznatijim proizvođačima tašni danas se nalaze brendovi kao što su Hermes (Hermès), Šanel, (Chanel), Luj Viton (Louis Vuitton), Guči (Gucci) i Botega Veneta (Bottega Veneta). Neki od klasičnih modela tašni, poput Šanelove tašne 2.55 ili Hermesovih tašni Birkin (Birkin)i Keli (Kelly), ne izlaze iz mode već decenijama. Dok su kultni Hermesovih modeli nazvani po glumicama Džejn Birkin (Jane Birkin) i Grejs Keli (Grace Kelly), luksuzna Džodi (Jodie) tašna brenda Botega Veneta dobila je ime po glumici Džodi Foster (Jodie Foster). Prilikom izrade ove tašne koristi se tehnika tkanja kožnih traka nazvana intrećato (intrecciato), koja predstavlja prepoznatljiv uzorak brenda. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1. Tašna, Firenca, oko 1450, Muzej tekstila (Museo del tessuto), Prato; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED 2. Džepovi, 1796, Institut za kostim Metropoliten muzeja, Njujork; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 DEED 5. Tašna od srebra, oko 1890; Okružni muzej umetnosti Los Anđelesa (LACMA); foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 4. Modna ilustracija, časopis Journal des dames et des modes, 1912; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 DEED / Rijksmuseum 3. Modna ilustracija, časopis Journal des dames et des modes, 1913; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 DEED / Rijksmuseum [U1]what we talk when we talk about handbags – and perhaps especially when we talk about them historically or aesthetically – can obscure how intimate they are as objects [U2]an intimate extension of body [U3]a little house for mobile life [U4]a portable boudoir packed with lipsticks and hair clips
Modne ikone prošlosti: kraljica Marija
Još tokom svog odrastanja, kraljica Marija je, kao pripadnica evropske aristokratije, razvila odmeren i elegantan modni stil, koji je u našoj sredini dobronamerno tumačen kao izraz skromnosti. Tako je, početkom 1941. godine, u listu Nedeljne ilustracije,prepričana kraljičina poseta jednoj dobrotvornoj izložbi knjiga prilikom koje je ona, skromno očešljana i još skromnije odevena,ostavila bez reči luksuzno obučene dame iz najboljih beogradskih kuća. Ipak, dokumentacija vezana za nabavku kraljičine odeće, koja je sačuvana u Arhivu Jugoslavije u Beogradu, pokazuje da je ona, u skladu sa svojim statusom supruge vladara, kupovala odeću u vodećim pariskim kućama visoke mode kao što su Vort (Worth), Redfern (Redfern), Drekol (Drecoll), Patu (Patou), Marsijal & Arman (Martial & Armand)i Lelon (Lelong). Venčana haljina kraljice Marije bila je sašivena u modnom salonu Maison Nouvelle u Bukureštu, zajedno sa još nekoliko svečanih toaleta koje je donela prilikom svog dolaska u Beograd 1922. godine. I kraljičina majka, rumunska kraljica Marija, smatrana je ikonom stila, a kada je moda u pitanju, ne treba smetnuti s uma činjenicu da je Rumunija jedna od zemalja sa dugom i bogatom tradicijom odevanja, koje je zauzimalo važno mesto u javnoj reprezentaciji elitnih društvenih slojeva. Pošto je delila isto ime sa svojom majkom, jugoslovenska kraljica je bila poznata i pod nadimkom Minjon (Mignon). U periodu između dva svetska rata odeća od krzna bila je obavezan deo damskog garderobera. Kraljica Marija nabavljala je krzno u Parizu, a zna se da je 1927. kupila bundu od sibirske veverice u čuvenoj beogradskoj radnji Đure Janoševića, koja se nalazila u Knez Mihajlovoj ulici, na mestu današnje knjižare u zgradi Srpske akademije nauka i umetnosti. Tokom 1922. i 1923. godine poručila je u modnoj kući Redfern ceremonijalni ogrtač od somota sa hermelinom i 13 večernjih haljina od somota, lamea i čipke, u crnoj, sivoj, bež, zlatnoj, crvenoj, ružičastoj i zelenoj boji, kao i u boji jagode i fuksije. Iz ove modne kuće kraljici su 1926. godine stigle dve kutije sa toaletama, dok je tokom boravka u Parizu, 1928. godine, poručila kod Redferna 13 haljina u sivoj, beloj i bež boji, među kojima su modeli Ole, Artemia, Fantasque i Come Again, zatim sivi i beli džemper, mantil i astraganska bunda. Dva mantila, garnituru od astragana, krzno od lisice i jedno krzno, kraljica je nabavila kod Redferna 1930. godine. Zanimljiv je podatak da je za modnu kuću Redfern jedno vreme radila i talentovana beogradska krojačica Katarina Mladenović, aktivna 1920-ih godina i poznata po svojim modelima koji su bili ukrašeni različitim ornamentima. Ove ornamente Mladenović je izvodila originalnom tehnikom koju je sama osmislila i patentirala, slikanjem tkanine rastopljenim metalima i sintetičkim dragim kamenjem. Kuća Redfern nije bila prepoznatljiva samo po luksuznim kreacijama namenjenim pripadnicama visokog društva. Ova kuća značajna je u istoriji mode i kao pionir u proizvodnji odeće prilagođene potrebama savremene žene i aktivnostima na otvorenom poput šetnje, vožnje automobila, tenisa, biciklizma ili konjičkog sporta. Sama kraljica Marija bila je odličan vozač i veliki ljubitelj vožnje. Praktičnu odeću naručivala je, pre svega, u modnoj kući Patu. Tako je 1926. godine kraljica kupila kod Patua haljinu Caprice i beli filcani šešir, dok je iste godine u Beograd vozom Orijent ekspres iz ove modne kuće za nju dopremljen paket odeće. Predstavnica Patua, gospođica Rišar (Richard), dolazila je u Beograd 1927. godine kako bi primila nove porudžbine od kraljice Marije. Takođe, tri paketa sa sportskim kostimima za kraljicu stigla su 1925. godine iz Londona. U modnoj kući Vort, najstarijoj pariskoj kući visoke mode, kraljica Marija je 1934. godine kupila večernju haljinu od lamea, sa ogrtačem i krznom. Iste godine, posle ubistva kralja Aleksandra u Marseju, u ovoj modnoj kući je naručila i crninu – haljinu od krepžoržeta, popodnevni mantil, dva šešira, dva vela, rimsku haljinu i rimski ogrtač. Brojne sačuvane fotografije i slikani portreti do danas svedoče o eleganciji kraljice Marije, izuzetno omiljene i poštovane u narodu. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1. Venčana fotografija kralja Aleksandra i kraljice Marije, 1922; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Kongresna biblioteka 2. Rumunska kraljica Marija, majka jugoslovenske kraljice Marije, na krštenju prestolonaslednika Petra, 1923; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Gallica 3. Milena Pavlović – Barilli, Kraljica Marija, 1923; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED / Galerija Milene Pavlović – Barilli 4. Kraljica Marija na naslovnoj strani časopisa Žena i svet, Beograd, 1928; foto: Vikimedijina ostava / CC0 1.0 DEED / Digitalna Narodna biblioteka Srbije 5. Kraljica Marija, 1931; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Digitalna biblioteka Slovenije
Modne ikone prošlosti: kraljica Natalija
Srpska kraljica Natalija volela je modu. Iako su mnogi u Srbiji, uključujući kralja Milana, kritikovali njenu sklonost ka luksuzu, kraljica je smatrana modnom ikonom svoga vremena, koja je među ženskim svetom imala dosta pristalica i sledbenika. Posle njenog proterivanja iz Srbije 1891. godine, jedna haljina, koju je ostavila za sobom, čuvala se, navodno, kao svojevrsni kultni predmet u domu Beogradskog ženskog društva. Portret iz 1882. godine, koji je naslikao Vlaho Bukovac i koji je izložen u Narodnom muzeju Srbije, svakako je najpoznatija i najreprezentativnija vizuelna predstava kraljice Natalije. Кraljica je na portretu prikazana u raskošnoj turnir haljini, odevena u skladu sa evropskim modnim trendovima 1870-ih i 1880-ih godina. Proizašao iz krinolina, podupirača koji su donji deo haljine širili oko celog tela, turnir je bio podupirač koji se nosio pozadi i imao je funkciju da proširi samo zadnji deo suknje. Za haljine ovoga perioda bili su karakteristični ukrasni detalji poput traka, karnera, elastičnih tkanina i nabora, dok su kao materijal za izradu turnira korišćeni jastuci punjeni konjskom dlakom, čvrsto uštirkano platno i okviri od kosti, bambusa i ratana. Sam Vlaho Bukovac seća se u svojim memoarima razgovora sa kraljicom Natalijom u vezi njene namere da bude predstavljena u turnir haljini. Tom prilikom ona mu je rekla da ne voli svečani ornat (nacionalni kostim) jer to pretpostavlja suviše mnogo nakita i kojekakvog adiđara. Pretpostavljajući modnu odeću nacionalnom kostimu, kraljica je, naglašavajući svoju modnu pojavnost, neposredno učestvovala u konstituisanju nove javne predstave supruge vladara, znatno izmenjene u odnosu na dotadašnje. Naime, na zvaničnim predstavama njenih prethodnica, kneginja Ljubice, Perside i Julije, jedno od centralnih mesta činila je odeća sa nacionalnim obeležjem. Naravno, kao supruga vladara, kraljica Natalija je takođe koristila nacionalni kostim kao sredstvo za konstituisanje svog nacionalnog lika. Do danas su sačuvani kraljičini portreti u nacionalnom kostimu, među kojima je i akvarel Karla Gebela (Carl Goebel) iz 1881. godine, izložen u Konaku kneginje Ljubice i nastao u vreme dok je još bila kneginja. Na sličan način kao kneginja Julija na svom zvaničnom portretu iz oko 1865. godine, kneginja Natalija ovde kombinuje elemente nacionalnog kostima, kao što su žaket – libade i kapa – tepeluk, sa modernom, evropskom odećom – turnir haljinom. Važan deo nacionalnog kostima na javnim predstavama supruga srpskih vladara, pre svega u slučaju kneginje Perside i kraljice Natalije, bio je raskošan nakit, pri čemu se posebno izdvajao nakit za glavu u vidu velikih broševa – grana. Još jedan portret kraljice Natalije, rad Uroša Predića iz 1890. godine, privukao je pažnju javnosti kada se 2008. godine pojavio na aukciji londonske kuće Bonams (Bonhams). Na ovom portretu, slikanom u kraljičinom privatnom salonu – budoaru, pored luksuzne, modne odeće, važnu ulogu u konstruisanju slike imali su pažljivo birani elementi enterijera kao što su orijentalni tepisi i pirotski ćilimi, knjige, domaća i strana štampa, fotografija prestolonaslednika Aleksandra, ikona Bogorodice, palma i samovar. Moguće je da je reč o portretu za koji je kraljica Natalija 1904. godine iz Bijarica napisala da treba da se pošalje piscu Pjeru Lotiju (Pierre Loti) u Carigrad. U Bijaricu (Biarritz), u vili Sašino (Sacchino), kraljica Natalija je živela pošto je 1891. godine, posle razvoda od kralja Milana, napustila Srbiju. Na ovom imanju organizovala je posela i okupljala ugledne ličnosti iz političkog, društvenog i umetničkog sveta. Geologu i političaru Jovanu Žujoviću pisala je 1897. i 1898. godine da se nalazi u žiži mondenskih događanja i da živi mondenski život. U isto vreme, 1897. godine, britanski modni magazin The Queen, koji je redovno donosio novosti o ženama iz visokog društva, objavljuje vest da je kraljica Nathalie of Servia u pariskom ogranku modne kuće Redfern kupila brojna chef d’oeuvres. U ovoj renomiranoj modnoj kući odeću je kasnije nabavljala i jugoslovenska kraljica Marija. Zanimljivo je da je upravo u pariskom ogranku modne kuće Redfern nastao i jedini predmet visoke mode koji se danas čuva u zbirkama srpskih muzeja. Reč je o večernjoj haljini koju je 1909. godine, na svojoj veridbenoj zabavi u Parizu, nosila Elena Ristić, unuka političara i istoričara Jovana Ristića. Ova haljina, publikovana iste godine u prestižnom francuskom modnom magaizinu Les Modes, i to dva puta, u julskom i novembarskom izdanju, nalazi se danas u zbirci Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu. Draginja Maskareli muzejska savetnica – istoričarka umetnosti i mode Slike: 1. Vlaho Bukovac, Kraljica Natalija, 1882; Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED / Narodni muzej Srbije 2. Kneginja Natalija; foto: Vikimedijina ostava / CC BY-SA 4.0 DEED / Muzej rudničko-takovskog kraja 3. Kneginja Julija, oko 1865, Narodni muzej Srbije; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 4. Uroš Predić, Kraljica Natalija, 1890; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo 5. Večernja haljina, modna kuća Redfern, časopis Les Modes, Pariz, jul 1909; foto: Vikimedijina ostava / javno vlasništvo / Gallica Digital Library
